Brasilien
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Brasilien is n Lound in Suud-Amerikoa. Ju Haudstääd is Brasilia un die Präsident is sänt 2019 Jair Bolsonaro (Stound: Juli 2019).
Geografie
BeoarbaidjeLound un Ljuude
BeoarbaidjeBrasilien is mäd 8,5 Millionen km² dät grootste Lound fon Suud-Amerika, dät is die Haaldeel fon dän Kontinent.
Ap't tichteste besiedeld is dät in't Aaste, oun'e Kuste fon'e Atlantik Dät waas ieuwen dät Eerste, wät fon do Kolonioalisten roaked wuude. Groote Deele fon ju Befoulkenge hääbe Foaroolden, do uut Europa un Asien ienwonnerd sunt of uut Afrikoa as Sklouen ferslieped wuuden. Ju grootste Rulle hääbe do Portugiesen spield, deeruum is dät Portugiesiske bit däälich tou Amtssproake.
N grooten Deel fon dät Lound lait in ju Amazonas-Niede, dät grootste Rebät fon Tropisken Rienwoold ap ju Äide. Bekoand is oaber uk, dät die Rienwoold truch dät Foardrieuwen fon Siedelengen un groot-industrielle Buuräi ätter't Wääste moor un moor fernäild wäd, besunners loangs do Äien, wier me mäd ju Uurbeer-Moakenge licht beginne kon.
In dän Uurwoold rakt dät toumäts noch Indioaner-Foulke, do lieuwje as fröier un aleer, deelwiese totoal uunkontaktierd fon ju äiwendloundske Sivilisatsjoon. Jo wäide oafter betruued of sogoar bekamped fon mafiöse Koppele un uk fon Konzerne, do do Räistoffe fon dän Uurwoold uutroowje wollene.
Noaberlounde
BeoarbaidjeBrasilien wäd begränsed fon:
- Venezuela, Guyana, Suriname un Frantsöösk Guyana in dät Noude;
- dän Atlantiske Ozean in dät Aaste;
- Uruguay in dät Suude;
- Paraguay, Argentinien un Bolivien in dät Suudwääste;
- Peru in dät Wääste;
- Kolumbien in dät Noudwääste.
Stääde
BeoarbaidjeGroote Stääde in Brasilien sunt:
Geskichte
BeoarbaidjeBrasilien as portugiesiske Kolonie
Beoarbaidje
Al in 1494 hieden Portugal un Spanien unner Fermiddelenge fon Poabst Alexander VI. dän Ferdraach fon Tordesillas ousleeten. Die Ferdraach äntheelt ju Deelenge fon do Interessens-Sphären in Suudamerikoa: Spanien kreech dän wäästelke Deel fon Suudamerikoa, Portugal een noch unbekoand Rebät in't Aaste, wier däälich Brasilien lait. Bedingenge waas, dät do Ienheemske aal tou dät katoolske Kristendum bekierd wäide skuulen.
Ap dän 22. April 1500 loundede die portugiesiske Seefoarder Pedro Álvares Cabral tichte bie ju Steede, wier däälich Porto Seguro lait, un noom dät Lound foar ju Portugiesiske Kroune in Besit. Do Portugiesen dreeuwen doomoals Honnel mäd do Indioanere, do deer woonden.
Man do Frantsoosen interessierden sik nit foar dän Ferdraach, dän do Spaniere un Portugiesen sleeten hieden. Jo hieden uk Interessen in dät Rebät. Biespilswiese honnelden jo mäd do Tupinambá, uum Roodholt tou kriegen un gruundeden deerfoar uk litje Deelläitengen.
Uum do Frantsoosen uuttousteeten, begonnen uk do Portugiesen, Europäere ätter Brasilien tou seenden.
In 1549 wuude São Salvador da Bahía de Todos os Santos (däälich: Salvador da Bahia) ju Haudstääd. Fon 1530 oun wuuden Indioanere uut dät Binnelound ätter ju Kuste wai broacht, do ap do Sukkerroor-Plantoasjen oarbaidje moasten. Masse fon düsse Indioanere stoorwen, deels apgruunde fon ju hädde Oarbaid, deels truch Ferfoulgenge, deels uumdät jo do europäiske Kroankhaide nit ferdreege kuuden. Ju ferläddene Oarbaidskrääft wuude ätters truch Sklouen uut Afrikoa ärsät. Bis 1580 broachten do Portugiesen dät heele Lound faktisk unner hiere Kontrolle.
In 1629 hieden sik do Niederloundere tichte bie ju Steede, wier däälich Recife lait, deellät un in't Jier 1637 unner ju Fierenge fon Johann Moritz von Nassau-Siegen düsse Ounbau-Rebätter ärooberd, do dan noch insen kuut apblöiden. Bit 1654 tou stuude die Noudaaste, foaraaln dät Rebät uum Pernambuco, unner niederloundske Kontrolle. In ju Slacht fon Guararapes wuuden do niederloundske Troppen in't sälge Jier äntskeedend sloain un wier ferdrieuwen.
As in't 17. Jierhunnert dät Bääterlound fon Bandeirantes-Expetitsjoonen ärfoarsked wuude un ieuwenske uur Boudemskätte uk Gould un Diamanten fuunen wuuden, äntwikkelden sik rieke Barockstääde.
Man swotte Sklouen, do wächronnen wieren, gruundeden uk eenfache Täärpe, sonaamde Quilombos. Fon deer uut brieken Apstounde juun dän Rassismus uut, sodät me bit 1699 aal do Quilombos wier fernäilde. Dät roate moor sukke Apstounde in't 17. Jierhunnert.
Tou'e glieke Tied roate dät Skändoal mäd Spanien, uumdät do Exkursionen dät wäästelke Skeed fääre uutdienden, as in dän Ferdraach fon Tordesillas foarsäin waas.
Gliekbegjuchted unner ju portugiesiske Kroune
BeoarbaidjeFuul moor Betjuudenge kreech Brasilien in't Jier 1808, as die portugiesiske Hoaf, die in 1807 foar Napoleon sien Troppen uut Lissabon fluchted waas, in't brasilioanske Rio de Janeiro ounkoom. Touhoope mäd dän Köönichshoaf siedelden masse Kunstlere, Wietenskuppere un Oadlige ätter Brasilien uur, dät wirtskuppelke un kulturelle Lieuwend wuude in Foart broacht. So gungt ju Brasilioanske Nasjonoal-Bibliotäike ap Bestounde tourääch, do dät portugiesiske Köönichshuus meebroachte. In 1815 wuude Brasilien amtelk mäd Portugal gliek stoald, dät roate nu een Fereend Köönichriek fon Portugal, Brasilien un do Algarven. Ju Haudstääd wuude dät Brasilioanske Rio de Janeiro.
Man in't portugiesiske Muurlound roate dät Probleme, wilst die Köönich wäch waas: Ap dän 24. August 1820 briek in Portugal ju Liberoale Revolutsjoon uut. Do Portugiesen hieden niks juun ju Monarchie, man jo wüülen een Konstitutsjonelle Monarchie, also een Köönichriek mäd ne Ferfoatenge, un jo wüülen twäidens, dät die Köönich wier in Portugal sit un nit in Brasilien. Deeruum saach sik die Köönich in't Jier 1821 twoangen, ätter Portugal tourääch tou gungen un ferliet Rio de Janeiro.
Kaiserriek Brasilien
Beoarbaidje
As die Köönich nu uut Brasilien wäch waas, ruup sin ooldsten Suun, die Krounprins Dom Pedro de Alcântara, ap dän 7. September 1822 in São Paulo ju brasilioanske Uunouhongegaid uut. Ap n 12. Oktober wuude hie tou'n Kaiser Päiter I. benaamd, ju Krounenge waas ap dän 1. Dezember fon dät sälge Jier.
Me kon sik goud foarstaale, dät die Prins ju Uunouhongegaid mäd sin Foar ouboald hiede: Do spoanske Kolonien in Suudamerikoa ferkloorden Riegenwiese hiere Uunouhongegaid, un wan nu Brasilien ätter ju Liberoale Revolutsjoon fon Portugal wier tou een Kolonie degradierd wäide skuul, moaste die Portugiesiske Köönich ju sälge Suurge hääbe. Truch ju Uunouhongegaid unner Heerskup fon dän portugiesiske Krounprins kuude Brasilien foar dät portugiesiske Köönichshuus heelden wäide, man foar dät portugiesiske Parlemänt nit. Die Köönich bestroawede sin Suun uk nit, hie soande neen Suldoaten, uk dät Troonfoulgegjucht liet hie him. In 1825 ärkoande hie sogoar ju brasilioanske Uunouhongegaid oun.
Ju Haudstääd fon dät uunouhongige Brasilien waas eerste uk noch Rio de Janeiro.
Ap dän 25. August 1825 ferkloorde sik Uruguay uunouhongich fon Brasilien.
Uumdät die Kaiser bielitjen autoritärer wuude, wuuden do Hoopengen fon do Brasilioanere ap een beetere Toukumst litjer. Ap dän 7. April 1831 tonkede Päiter I. ap Druk fon dät Parlemänt ou, sin Suun skuul insteede fon him Kaiser wäide. Man die moaste noch fon uur Politikere fertreeden wäide, uumdät hie noch nit fuljierich waas. Ap dän 23. Juli 1840 wuude die fjautienjierige Wäänt foartiedich foar fuljierich ferkloord, een Jier leeter waas ju Krounenge. Hie häärskede as Kaiser Päiter II. noch bit 1889 uur dät Lound.
Brasilien as Republik
BeoarbaidjeAp dän 15. November 1889 roate dät aan Militär-Putsch, wierbie ju Monarchie fernäild wuude un die Kaiser Päiter II. in't Exil gunge moaste. Do Putschisten hieden een Foulks-Oustämmenge uur ju Stoatsfoarm ploand, man ju wuude eerste moor as hunnert Jiere leeter truchfierd. Ju näie Stoats-Oardenge waas de jure een Republik, man de facto waas dät een Tied loang moor sowät as een Oligarchie.
Al in 1891 wuude in ju Ferfoatenge fäästskrieuwen, dät een näie Haudstääd wät moor in'e Midde fon't Lound baud wäide skuul, uum ju Äntwikkelenge fon dät Binnelound tou stäärkjen. Do groote, oolde Stääde sunt ja aal bloot loangs ju Kuste. Man dät skuul noch bienaist soogentich Jiere duurje, eer ju Ploanstääd Brasília in't Jier 1960 ienwäid wäide kuude.
Brasilien unner Getúlio Vargas un ju Foulgetied
BeoarbaidjeAs in 1930 do Koafje-Priese ienbrieken, fierde Getúlio Vargas, bekoand as Baabe fon do Äärme, aan Apstound oun un wuude so Präsident. In do eerste Mounde fon sien Regierengs-Tied groide ju brasilioanske Wirtskup baldoarich. In 1937 wuude ju Heerskup fon Vargas as "wäilwollenden Diktoator" fäästskrieuwen, in 1942 ferkloorde hie ap Druk fon do USA dän Kriech juun do Oaksen-Moachte. Hie soande ju Força Expedicionária Brasileira mäd 25.000 Mon ätter Italien wai, ju wuude junner biespilswiese in ju Slacht uum Monte Cassino iensät. Ätter dät Eende fon dän Twäiden Waareldkriech wuude Vargas fon ju Armee ousät.
Man al fieuw Jiere leeter koos him dät Foulk wier foar'n Präsident. UUmdät sik do USA juun ju sosjoalistiske Politik fon Brasilien stoalden un in'e Foulge politisk gjuchts stoundende Ljuude un uk ju Armee Vargas sin Räächträäd aaskeden, broachte sik Vargas in't Jier 1954 sälwen uume.
Vargas sin Ätterfoulger Juscelino Kubitschek suurgede mäd Hälpe fon ju Partido Trabalhista Brasileiro (PTB) foar näie, buutloundske Investoren, do ju brasilioanske Wirtskup in do leete 1950er Jiere sjuunelk foaroun broachten. In 1956 begon läiweloa ju Oarbaid bie dän Bau fon ju ploande Haudstääd. Ap dän 21. April 1960 wuude ju näi baude Haudstääd Brasília dan uk ienwäid.
In 1960 wuude dan uk Jânio da Silva Quadros foar'n Präsident kädden. Ätterdät hie sien Boantje in 1961 uurnoom, fersoachte hie, ju Ouhongegaid fon do USA tou minnerjen un ju defizitäre Stoats-Huushollenge tou fäästigjen. Ätter n poor Mounde in't Boantje tried hie wier ou, sin Ätterfoulger wuude die Vize-Präsident João Goulart. Uk Goulart waas in ju Befoulkenge striedich.
Militärdiktoatuur
BeoarbaidjeAp dän 31. Meerte 1964 moakede dät Militär aan Putsch un sätte João Goulart ou. Dät waas die Begin fon eenuntwintich Jiere Militär-Diktoatuur. Tiedwiese waas dät besunners läip: Demokratie roate dät nit moor wuddelk man Zensuur, politiske Skeenmoakenge, fuul Paatäien doarsten nit moor ountreede. Uut ferskeedene Timpen fon ju Sälskup, fon Studenten fon Oarbaidere un fon katoolske Gäistelke roate dät Protest deerjuun.
Daach roate dät in do 1970er Jiere aan grooten Wirtskupsgroi. Uumdät monken do buutloundske Investitsjoonen uk masse uut Düütsklound koom, wuude São Paulo bie wäkke as "grootste düütske Industrie-Stääd buute fon Düütsklound" bekoand.
Tou Begin fon do 1980er Jiere wuude ju Militär-Diktoatuur wät sinniger, dät roate minner Repressionen. Un uumdät nu daach noch een Wirtskupskrise waas, un jo nit wisten, wät jo dwo skuulen, hääbe do dan in 1985 wier fräi kjoose lät.
Demokroatie sänt 1985
BeoarbaidjeSänt düsse Tied is wier Demokratie in Brasilien. Daach is dät Lound nit fräi fon Probleme. Dät rakt fuul Probleme, biespilswiese wäide do Gjuchte fon Wieuwljuude un Indioanere wier un wier ferseerd. Uk uum Korruptsjoon rakt dät toumäts Skändoal. Dät waas uk ju Uurseeke foar ju Ousättenge fon ju Präsidentinne Dilma Rousseff in 2016. Man deermäd is dät, as dät skient, uk nit beeter wuuden.
Wällen
Beoarbaidje- Düssen Artikkel stöänt sik foar groote Deele ap dän Artikkel in ju düütsksproakige Wikipedia.