Seelterfräiske Literatuur
Ju Seelterfräiske Literatuur uumfoatet do literariske Wierke in ju seelterfräiske Sproake. In dät 19. un dän eersten Haaldeel fon dät 20. Jierhunnert ärskiene do eerste seelter Täkste. Siet ungefeer 1950 ärskiene moor seelter Bouke. Ju modärne seelterfräiske Literatuur bestound grattendeels uut mundelke Fertälstere, Dööntjene un Uursättengen.
Ooldfräiske Literatuur (1100-1550)
Beoarbaidje
Foar 1550 wuude dät Ooldfräiske bruukt foar dät Apskrieuwen fon Gjuchtstäkste. Et rakt neen spetsifiske Gjuchtstäkste uut dät Seelterlound. Die ooldste ooldfräiske Täkst Lesa mi, helpe mi wuude twiske 1100 un 1125 apskreeuwen. Dät is nit bekoand, wier dissen Täkst apskreeuwen is.
Dät Ooldfräisk Gjucht bestuude uut Gjuchtshondskrifte un Uurkunden:
- Do Hondskrifte sunt: Do Riustringer Hondskrifte (apskreeuwen ungefeer 1275-1300), dät Brookmer Gjucht (eerste Täkst is twiske 1275 un 1300 apskreeuwen, uut dät Jier 1345 rakt et n Kopie), do Oamsiger Hondskrifte (ungefeer 1400 apskreeuwen, man die Inhoold is oolder), ju Processus Judicii (1457), dät Fivergoer Gjucht, do Hunsigoer Hondskrifte wieroun dät Asega Gjucht apskreeuwen is (twiske 1427 un 1450), n uur hunsigoer Hondskrift wieroun dät Seendgjucht fon Usquert apskreeuwen wuude (1393). Uut Wäästfräislound rakt dät näiere ooldfräiske Täkst so as do Baseler Täkste (1445), dät Jus Municipale Frisonum (1464), die Codex Unia (1475), ju Hondskrift Roorda (ungefeer 1480), Thet Freske Riim (kuut foar 1500) ,ju Hondskrift Aysma un ju Codex Parisiensis (do sunt bee uum dät Jier 1500 skreeuwen), die Codex Furmerius (ferskeedene Hondskrifte) un do Snitser Resesbouke (1490-1517). Fon aal do ooldfräiske Gjuchtstäkste wuude bloot dät Freeske Landriucht uum 1800 as Bouk taid. Dät wuude woarskienelk in dät 'Fratershuus' in Berltsum däin.
- Dät rakt ungefeer 1260 bit 1400 Uurkunden. Do eerste tjo Uurkunden sunt fon 1242, 1276 un 1323. Do maaste Uurkunden wuuden twiske 1480 un 1500 skreeuwen. Äter ju Fräiske Fraiegaid wuude dät gau minner. Ju lääste Uurkunde skäl uut dät Jier 1573 weese.
In do fröiere ooldfräiske Gjuchtstäkste rakt ne rieke un bloumelke Sproake, ju ätter 1400 systematisker un seekelker wuude. Dät is bit däälich uk ju eensige Ferkloorenge wierum Täkste/Gedichte so as ju Gesta Fresonum un Thet Freske Riim skreeuwen wuuden.
Aastfräiske Täkste (1550-1800)
BeoarbaidjeUut ju Tied fon 1550 bit 1800 rakt et een poor Täkste uut Aast-Fräislound, man deer sunt neen Täkste uurlääwerd wuuden uut dät Seelterlound. Uut dät Lound Wursten rakt dät two Woudeliesten, een uut 1688 un een uut 1720, man deer wuuden uk neen Täkste uurlääwerd. 1632 wuude in Upgant een Hoochtiedsgedicht skreeuwen. Dät Upganter Fräisk heerde, juust as dät Seelterske, tou dät Oamsfräiske. Dät Hoochtiedsgedicht fon Imel Agena wuude leeter fon Marron Fort ap Seelterfräisk un Düütsk uursät ju Gliekegaid fon dät Upganter Fräisk tou wiesen. Uut dät Harlingerlound is ju Memoriale linguae Frisicae fon Pestor Johannes Cadovius-Müller uutlääwerd wuuden. In do Hondskrifte fonne Memoriale linguae Frisicae uut dät Jier 1691 rakt et n Woudelieste mäd ungefeer 1500 Woude, 20 Sieden Täkst, Spräkwoude, Deele fon dän Katechismus un dät Läid Buhske di Remmer.
Do eerste seelter Täkste (1800-1950)
Beoarbaidje
Die ooldste seelter Täkst, ne Uursättenge, is "Die ferläddene Suun" fon dän Strukeljer Koaster Sixtus Ahlrichs fon 1812.[1]. Die eerste seelter Fertäller waas Hermann Griep (1800-1871), uk wäil Fokke Hämken naamd. Hie skreeuw ferskeedene Dööntjene un Soagen. Sien Oarbaid wuude 1846 fon Johann Friedrich Minssen (1823-1901) apskreeuwen un eerst in 1970 hääruutroat.[2] Minssen häd uk ferskeedene seelter Spräkwoude touhoopesoacht. In sien Wierk uut dät Jier 1846 stound ju seelter Spräkwoudesamlenge mäd aal touhoope 897 Spräkwoude in ju seelterske Sproake. Theodor Siebs (1862-1941) publisierde 1893 een Bouk wieroun Dööntjene fon anonime Fertällere stounde.
Gesina Lechte-Siemer (1911-2007) waas ju eerste Dichterske in ju seelterfräiske Sproake. Ju waas aal as Bäiden an't dichtjen. Dät Tjooterstuk Louts Hinerks Tjoue häd ju 1931/32 skreeuwen.
Wangerooger Literatuur (1800-1950)
Beoarbaidje
Sjuch uk: Wangeroogisk.
Aal do Täkste fon't Wangerooger Fräisk wuuden ruuchwäch twiske 1800 un 1950 skreeuwen. Bit tou ju Näijiersfloud fon 1855 boalde ju Moorhaid fon dät Ailound noch Wangeroogisk. Bie dät Fräiske fon Wangerooge wuuden aal do Täkste fon Sproakwietenskuppere skreeuwen. Foarallen Heinrich Georg Ehrentraut (1798–1866) uut Jever häd in’t 19. Jierhunnert n Masse ap Wangeroogisk uursät. Ne gjucht bekoande Uursättenge fon him is Äskenbriddel Saunsiddel (Aschenputtel). Die lääste Baler ap’t Ailound stoorf 1930 un die lääste Baler ap‘t Fäästlound stoorf 1950. Deermäd beluukt sik ju aastfräiske Literatuuer ätte 1950 bloot noch ap ju seelterfräiske Sproake.
Seelter Buund, Tiedskrifte un moor Bouke (1950-2000)
Beoarbaidje
1953 skreeuw Hermann Janssen (1888-1971) een Artikkel in dät regionoale Blääd General-Anzeiger, un fräigede do Leesere, Täkste in ju seelterfräiske Sproake an ju Saitenge tou stjuuren. As 1953 do Saitengsstukke Lesebouk foar Seelterlound in dän General Anzeiger ounfängen, waas Janssen die wichtichste Mee-Oarbaider. Dät Lesebouk bestuude bit 1965. Dät Ooldenhuus waas ne Uutgoawe fon Hermann Janssen un Pyt Kramer, ju in 1964 publiziert wuuden is. Janssen uursätte maast Stukke uut dät Düütske un deerbie geen dät him moor uum algemeene Anweendenge (Geböärnisse, Geskichte, Technik) as uum literariske Qualität. Deerätter häd hie touhope mäd Pyt Kramer (*1936) noch foar ju Seelter Trjoue skrieuwen, wierfoar uk moorere unbekoande Seelter literariske Seeken skrieuwen hääbe. 1971 publisierde Kramer sien Uursättenge Litje Swotte Sambo. Twiske Ticheläi un Baarenbierich is ju seelterfräiske Oarbaid fon Theo Griep (1916-2007) dät hie alleenich skrieuwen häd, in Touhoopeoarbaid häd hie sowäil in dät Seelterfräisk as uk Düütsk skrieuwen. Griep waas uk aan wichtige Mee-Oarbaider an Seelter Trjoue. Seelter Trjoure eksistierde bit 1972.
In't Jier 1977 ärskien Ju Seelter Kroune fon Gesina Lechte-Siemer, ne Sammelenge fon Dichtwierke. Twiske 1977 un 1990 publisierde Theo Deddens (*1933) seelter Fertälstere in ju Münsterländische Tageszeitung, touhoope häd hie deerfoar ungefeer 300 Saitensstukke skreeuwen. Die amerikoanske Sproakwietenskupper Marron Fort (1938-2019) publisierde do Täkstsammelengen Saterfriesisches Volksleben (1985) un Saterfriesische Stimmen (1990). Do Täkstsammelengen in disse Bouke weeren Fertälstere, fertäld fon ferskeedene Seelter.
Naitied (ätter 2000)
BeoarbaidjeMargaretha Grosser (1934-2019) häd gjucht fuul seelterfräiske Bouke skrieuwen, ju Dööntjen un Fertälstere uut Seelterlound Serie (1992-1994) is gjucht bekoand wuuden. Ätter 2000 skreeuw Grosser uk Margeriten uut min Tuun (2001) un Mien Tuunschiere (2005). In 2009 häd Gretchen (Margaretha) Grosser Die litje Prins ätter dät Seelterfräiske uursät. Deerätter keemen moor seelter Uursättenge fon klassiske Bäidensbouke. So häd Grosser uk Tuusterpäiter (2010), Fon dän Fisker un sien Wieuw (2012) un Die fljoogende Klassenruum (2013) uursät. Ieuwenske Grosser häd uk Johanna Evers (*1953) Bäidensbouke uursät, fon hier ärskiende 2012 dät Bouk Middewinter in’n Staal. 2000 hiede Marron Fort sien Uursättenge fon dät Näie Tästamänt un do Psoolme kloor. 2015 publisierde hie een näi Woudebouk fon't Seelterfräisk.
Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:
- ↑ Marron Fort (1988). Die ferläddene Súun, der bisher älteste saterfriesische Text. In: Jahrbuch für das Oldenburger Münsterland 20. Sieden 25-33.
- ↑ Walker, A. 2001. Wanderer in zwei Sprachen. Siede 92. EBLUL