Aastfräiske Sproake

Ju aastfräiske Sproake is een fon do tjo fräiske Sproaken. Bolde ju ganse Sproake is däälich uutstuurwen, bloot dät Seelterske rakt et däälich noch in dät Seelterlound.

Aastfräiske Sproake
Baald in	Historisk in Groningerlound un Aastfräislound, däälich bloot noch in Seelterlound
Baalere	~ 2.000
Sproakfamilie	Indogermaniske Sproaken Germaniske Sproaken Wäästgermaniske Sproaken Noudwäästgermanisk Fräiske Sproaken Aastfräisk
Alfabet	Latiensk Alphabet
Sproakkodes
ISO 639-3	frs
Toalkoarte mäd do fröiere un hüütige fräiske Toalgebiete.

Klassifikation

Mäd ju wäästfräiske un noudfräiske Sproake is ju aastfräiske Sproake Deel fon ju fräiske Sproakgruppe. Do tjo Sproake stamme fon dät Ooldfräiske ou, man do hääbe sik in do fergeene Jierhunnerte aal uurs äntwikkelt. Ju Äntwikkelenge geen foar älke fräiske Sproake uurs, un so sunt do uutnunner woaksen. Die naiste Früünd tou do fräiske Sproaken is ju ängelske Sproake. Ju ängelske Sproake un do fräiske Sproaken heere tou ju Ängelsk-Fräiske Sproakfamilie (Anglofräisk). Dät Anglofräiske wäd uk wäil Noudwäästgermanisk naamd, un bildet ne Unnersproakgruppe binnen do Germaniske Sproaken.

Skichte

Foar 1600

In dät Middeloaler wuude fon Groningerlound bit tou dät Lound Wursten aastlauwersk Fräisk (Ooldfräisk) boald. Uut disse Tied sunt ferskeedene Gjuchthondskrifte so as dät Brookmer Gjucht uurlääwerd. Sietdäm 15. Jierhunnert wuude dät Läichdüütske in disse Region immer wichtiger. Uur dän Unnergong fon ju fräiske Sproake is oaber nit fuul bekoand, eenfach uumdät domoals nit so fuul apskreeuwen wuude. Ubbo Emmius wist oaber dät et foar sien Tied een fräiske Sproake roate un dät do nit-Fräisen ju Sproake nit ferstuuden, man hie säärm kuude ju Sproake nit baale of skrieuwe.

Die Unnergong fon ju fräiske Sproake in Aast-Fräislound koom nit bloot truch dät Läichdüütske, wildääge regionoale Geböärnisse spielen uk ne Rulle. So waas ju Loundskip Riustringen an dät Eende fon’t Middeloaler een wichtige Region foar ju seelter Sproake, wierwai ferskeedene Gjuchtshondskrifte uurlääwerd sunt. Ätter Stoarmfloude in do Jiere 1164, 1334, 1362 un 1372 äntstuude dän Jadebousem. Aan Haaldeel fon Riustringen koom deertruch unner Woater. Dät Lound ferswoont un so uk do Ienwoonere un hiere Toal.

1600-1800

Historisk Toalgbiet fon do aastfräiske Dialekte.

Uum 1600 is dät aasterlauwersk Fräisk in Groningerlound un Aast-Fräislound grattendeels uutstuurwen. In Aast-Fräislound wuuden in Upgant, Jeverlound, Lound Wursten un Harlingerlound Täkste un Woudeliesten uurlääwerd.

Jeverlound

Fon Jeverlound is bekoand, dät die Pestoor Meinard Focken fon’t Täärp Heppens, dät leeter n Stäädsdeel fon Wülmshoawen wuude, in’t Jier 1568 die lääste Pestoor waas, die dän Goddestjoonst ap Fräisk moakede. Do Heinrich Georg Ehrentraut do Jeverlounde ätter ju Geskichte fon ju fräiske Sproake fräigede, wisten do Jeverlounder nit moor dät dät Fräiske, ju Sproake fon hiere Foaroolden waas.

Upgant

1632 wuude in Upgant fon Imel Agena n Hoochtiedsgedicht skreeuwen. Dät Upganter Fräisk heerde, juust as dät Seelterske, tou do oamsfräiske Dialekte. Deerätter wuuden neen Täkste moor uut disse Region uurlääwerd.

Lound Wursten

Dät Wurstfräisk is uum 1700 al grattendeels ferswuunden. In Imsum, dät in’t Lound Wursten lait, wuude sicher noch in’t Jier 1723 Fräisk boald. Et rakt Bewies, dät uumetou ‘t Jier 1750 bie ne Truurfier in’t Lound Wursten noch ne Ansproake ap Fräisk heelden wuude. Muugelk wieren dät do lääste Woude in’t wurstfräiske Dialekt, as Uumgoangssproake waas ju Sproake al siet Jiertjaanden ferswuunden.

Harlingerlound

Do eensige Woude fon’t Harlingerfräisk wuuden 1690 fon dän Pestoor Johannes Cadovius Müller in ju ‘’Memoriale linguae Frisicae’’ apskreeuwen. Hie skrift dät et Fräiske in sien Tied, in Aastfräislound “mäd n Ljoacht” soacht wäide mout. In’t Harlingerlound roate dät woarskienelk uum 1800 noch een Persoon, ju Fräisk bale kuude, ju appe Naite fon Esens lieuwede.

Ätter 1800

Ju fräiske Sproake blift ätter 1800 ap Wangerooge un in’t Seelterlound. Woarskienelk kuude do ju fräiske Sprake bewoarje, uumdät do so isoliert woonden. Wangerooge waas ju eensige Ailound fon’t Lound Ooldenbuurich, dät Seelterlound liech twiske ju Foane un ju Seelter Äi.

Wangerooge

Bie n Stoarmfloud in’t Jier 1854 moast ju Befoulkenge fon Wangerooge dät Ailound ferlaite. Ju moasten fon ju Regierenge in Varel woonje. 1856 wuude die näie Fuurtouden ap’t Ailound baud, un deerätter wuuden uk wier Huuse ap’t Ailound baud. N groot Deel fon do näie Bewoonere boalden neen Wangerooger Fräisk, man Platdüütsk of Hoochdüütsk. Deertruch lieuwede n Deel fon ju Wangerooger Sproakmeenskup ap Wangerooge un n Deel in ju Siedelenge ‘’Neu-Wangerooge’’ in Varel. Do lääste Persoone, do Wangerooger Fräisk bale kuuden, sunt 1950 in Varel stuurwen. Deertruch stoorf uk ju weserfräiske Dialektgruppe uut. Dät Wangeroogiske is oaber fon ferskeedene Sproakwietenskuppere riekelk dokumäntiert wuuden.

Seelterlound

Ätter’t Uutstierwjen fon’t Wangeroogiske Fräisk is dät Seelterfräisk die lääste Räst fon ju aastfräiske Sproake.

Näiaastfräiske Dialekte

Et rakt däälich bloot noch seeltersk un neen uur Dialekte. Bie do näisaastfräiske Dialekte wäd, basiert ap skriftelke Uurlääwerengen, dän Unnerskeed twiske Oamsfräisk un Weserfräisk moaked:

• Aastlauwersfräiske Sproake
  • Oamsfräisk
    • Seelterfräisk
    • Upganter Fräisk (uutstuurwen in dät 17. Jierhunnert)
    • uur uutstuurwen oamsfräiske Dialekte
  • Weserfräisk
    • Harlingerfräisk (mongelse uk as Uurgangsdialekt twiske Oams- un Weserfräisk; uutstuurwen uum 1800)
    • Wurstfräisk (uutstuurwen, fermoudelk Ounfang fon dät 18. Jierhunnert)
    • Wangeroogisk (1950 uutstuurwen)
    • uur uutstuurwen weserfräiske Dialekte

Beispile

dät Lieuw
Seelterfräisk	Oge	Nose	Oor	Mule	Tusk	Tunge	Rääch	Häid	Stierne	Ierm
Harlingerfräisk	oog	nusze	.ehr	thut, muhl	tusck	tong	rigg	heude	voorblade	irm
Wangerooger Fräisk	oog	náazii	oor	tuut	tusk	tung	rigg	haid	stiir	eerem
Wurster Fräisk	oáge	nesie	ahr	mutt	tosch	tonge	régg	hede	stiérrn	ä' rm

do Tälwoude
Seelterfräisk	aan, een	two, twäin	tjo, träi	fjauer	fieuw	säks	sogen	oachte	njugen	tjoon
Harlingerfräisk	eyhn, en, ohn	two, twah	triau, triah	viaur, viahr	fiffe	seghs	soggen	ochte, achte	niuggen, nioggen	thyahn, thyn
Wangerooger Fräisk	än, ain, ään	twein, twoo	three, thriuu	fiaur	fiiv	sëx	siuugn	acht	niuugn	tjoon
Wurster Fräisk	ehn	tŏwàh	tërjáh	veijóhr	five	sechss	tsiŭgùn	acht	nĭgúhn	tjahn

do Moanskene
Seelterfräisk	Moanske	Mon	Wieuw	Babe	Mäme	Bäiden	Suun	Dochter	Bääsebaabe, Grootfoar	Bääsje
Harlingerfräisk	minsck	ziehl, kerel	wuff	vaar, babbe, heite	mem	been	zuhn	tiochter	aahlvaar	ahlmem
Wangerooger Fräisk	minsk	mon	wüüf	foor	maam	been	súunuu	faun	oopël	oomël
Wurster Fräisk	mínscke	mänň	wíff	nan	mohm	bahren	snuh, sohn	dochter	gróot nan	groote möhm

ju Infrastruktuur
Seelterfräisk	Bauwierk	Mure	Koai	Dak, Däk	Huus	Säärke	Määrked	Köäkene	Sträite	Ljoacht
Harlingerfräisk	geboude	muhr	kay	theck	hues	zierck	merck	kouken	strait	liacht
Wangerooger Fräisk	Bauwäärk	muur	kooii	täck	húus	sjiriik	määrkët	köökën	strait	liacht
Wurster Fräisk	geböwd	muhr	kay	dŭkkáh	huss	schirä'ck	marcked	koâcken	straat	ljacht

do Panduuren
Seelterfräisk	Spegel	Klood	Houd	Moantel	Kroage	Wonte	Gäddel	Skou	Hoamd	Bukse
Harlingerfräisk	spiagel	klaade	hoohde	mantel	kaag	wunthe	gerdel	schuar	hembde	bückse
Wangerooger Fräisk	spiióogël	kleet	hood	mantel	kráge	wund	gë'ddël	schoor	hammiin	bux
Wurster Fräisk	spegel	kláed	hódě	móntěl	befken	wand	gorrel	schifwahr	hěmmìn	bocksen

do Tiedwoude
Seelterfräisk	gunge	sjo	täiwe	kume	here	drieuwe	nieme	luke	sniede	stounde
Harlingerfräisk	gungen	schiaden	taifen	kuhmen	heeren	trifen	nihmen	lucken	schnieden	staunen
Wangerooger Fräisk	gungŸën	sjoo	teiv	kummë	heer	driiv	nimmë	luuk	sniith	staun
Wurster Fräisk	gongen	sijáhn	tofen	komahn	hären	driwen	nämáhn	laucken	schnieden	stohn

die Ietkoomer
Seelterfräisk	Boank	Stoul	Lätse	Soaks	Fuurke, Gaffel	Buddel	Pot	Kurich	Säk	Kanne
Harlingerfräisk	benck	stull	letz	saghs	forck, jeffel	lechel	kroch	korff	seck	konn
Wangerooger Fräisk	bank	stool	läts	sax	fåårk	burrel	krog	kurf	säck	kaan
Wurster Fräisk	bänck	stóhl	leppel	sax	foórck	flesck	kroog	koorf	säcke	kónně

ju Äide
Seelterfräisk	Woater	Ies	See	Sood	Äide	Bierich	Sound	Lound	Brääch	Stääd
Harlingerfräisk	wetter	yhs	zeeh	soohde	eerde	birg	sohn	lohn	bregge	stede
Wangerooger Fräisk	wattër	iis	see	sooth	iird	bäärg	saun	laun	brüg	stääd
Wurster Fräisk	witihr	iss	see	saadt	ehrde	beerg	sauhn	lauhn	bréggě	stédde

dät Ieten
Seelterfräisk	Flaask	Soalt	Frucht	Pere	Appel	Nute	Plume	Meel	Bjoor	Molk
Harlingerfräisk	flesck, flasck,fliosck	salt	frichte	pyhjrr	appel	nuuht	quidse	mill	biahr	melck
Wangerooger Fräisk	flask	salt	frucht	pürre	áppel	núttë	plúum	millii	biioor	mëlk
Wurster Fräisk	flesck	solt	facht	pähr	appel	nöte	plumme	mĭlà	bějàhr	mellějùck

do Dierte
Seelterfräisk	Fugel	Rouk	Lünik	Gous	Duwe	Fisk	Foaks	Wulf	Ku	Hoangst
Harlingerfräisk	fiuggel	rafen	finck	goos	duhfe	fiosck	foghs	wulff	ky	hingst
Wangerooger Fräisk	fuugël	rauk	løøniinŸg	goos	duuv	fisk	fux	wuulf	kuu	hingst
Wurster Fräisk	vagel	räfe	sparlinck	gôoss	duwe	fische	foss	wulff	kuh	pärdt

do Foarnoomwoude
Seelterfräisk	iek	du	hie	ju	wie	jie	jo
Harlingerfräisk	ick	tu	jam	jar, ju	wy	jem	zy
Wangerooger Fräisk	ik	dû	hi	yu	wi	yum	ya
Wurster Fräisk	ick	du	hie	ju	wi	tjinn	tja

Ferbiendenge ätter Buute

• Osterlauwersfriesisch.de uur do unnerskeedelke Dialekte fon ju aastfräiske Sproake

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:

Literatuur:

• Aden, M.E., Über die friesische Sprache des osterlauwersfriesischen/ostfriesischen Kulturraumes, Oldenburgische Landschaft 2022.
• Ehrentraut, H.G., Mittheillungen aus der Sprache der Wangeroger. Fryske Akademy 1996.
• Remmers, A., Wörterbuch der ausgestorbenen ostfriesischen Dialekte, 1993.
• Versloot, A.P., Der Niedergang des Friesischen zwischen Lauwers und Weser. In: Horst H. Munske (Hrsg.): Handbuch des Friesischen. Niemeyer, Tübingen 2001.

Wällen: