Wangeroogisk

Wangeroogisk waas ne Fräiske Sproake, juu deer fröier ap Wangerooge boald wuude.

Klassifikation

Dät Wangeroogiske heert tou ju grote indo-europäiske Sproakfamilie, wier tou Biespil uk Sproaken as dät Fransk, Griechisk, Russisk, Persisk un Hindi tou here. Mäd dät Deenske, Norwegiske un Swediske heert dät tou do germoanske Sproaken, un binnen disse Gruppe bildet ju Sproake mäd dät Wäästfräisk, Düütsk, Niederloundsk un Jiddisk ju wäästgermoanske Sproakgruppe.

Dät Wangeroogiske is juust as dät Wäästfräisk Früünd tou dät Ängelsk un Skotsk, do aal Deel fonne noudwäästgermoanske Sproakgruppe sunt. Binnen disse Gruppe rakt et do angelsaksiske Sproake un do fräiske Sproaken. Binnen do fräiske Sproaken heert dät Wangeroogisk tou ju Kategorie Aastfräisk. Dät Aastfräiske bestiet uut twa Dialektgruppen: Dät Oamsfräisk dät in Groningerlound un wäästelk Aast-Fräislound boald wude un dät Weserfräisk dät in dät aastelke Deel fon Aast-Fräislound boald wude. Dät Wangeroogisk heert tou ju weserfräiske Dialektgruppe.

Ju Früündskup twiske do fräiske Sproaken un ju ängelske Sproake sjucht me foarallen in bepeelde Woude un grammatikaliske Besunnerhaide. In’t Middeloaler wieren Fräisk un Ängelsk noch altied äänge Früünde, man bie do näie Woude wuuksen do Sproaken uutnunner. Een fon do wichtichste Ienfloude is ju normandiske Invasion in’t Jier 1066. Dät Wangerooger Fräisk waas gjucht konservativ. Ju Sproake, ju dän maasten Ienfloud ap’t Wangeroogisk hiede waas Läichdüütsk.

Dät Noudfräisk, Wäästfräisk un dät Aastfräisk häbe uk hiere oaine Äntwikkelenge häiwed un dälich konnen sik do Balere nit moor gjucht ferstounde. Fermoudelk kuden do Balere fon’t Seelterfräisk un Wangeroogisk sik noch ferstounde, uk wan ju seelterfräiske Sproake tou ju oamsfräiske Gruppe un ju wangerooger Sproake tou ju weserfräiske Gruppe heerde. Seelterfräisk un Wangeroogisk häbe bit in’t 20. Jierhunnert uurlieuwed. Dälich is ju seelterfräiske Sproake noch dät lääste Dialekt fon ju oolde aastfräiske Sproake. Fergliekje do foulgjende Woude ap Wangeroogisk, Seelterfräisk, Noudfräisk fon’t Fäästlound (ap Mooring), dät Noudfräisk fonne Ailounde (Fering) un Wäästfräisk:

taal	Biespilwoude
Wangeroogisk:	haud	farhaud	uug	naazii	tuut	tusk	kinback	soke	oor	quiddër	uuz	fiaur
Seelterfräisk:	Kop	Stierne	Oge	Nose	Mule	Tusk	Keeuwe	Soke	Oor	kweede	uus	fjauer
Noudfräisk: (Mooring)	hood	foorhood	uug	noos	müs	täis	kan	siik	uur	seede	üs	fjouer
Noudfräisk: (Fering)	hood	föörhood	uug	nöös	mös	tus	kan	sjuuk	uar	sai	üs	fjauer
Wäästfräisk:	holle	foarholle	each	noas	mûle	tosk	kin	wang	ear	sizze	ús	fjouwer

Skichte

Uut ju ooldfräiske Tied sunt neen skriftelke Uurläwerengen fon’t Ailound Wangerooge bewoard bleeuwen. Mäd do bee Rustringer häiwedskriften fon om’t Jier 1300 (dät Asegabouk un n uur Gjuchtstäkst) sunt oaber Täkste uut dät weserfräiske Dialektgebiet bewoard bleeuwen, wierfon ju Sproakfoarm woarskienelk gjucht fuul ap dät OoldWangeroogesk liekt.

Historiske Koart 1805, do dät Wangeroogisk truch knap 1000 Moannskene boald wude.

In’t 19. Jierhunnert waas dät Aastfräiske (of Aastlauwersk Fräisk) al siet Generationen uutstuurwen un truch do läichdüütske Dialekte ärsät. Bloot in two isolierte Gebiete kude dät Aastlauwersk Fräisk uurlieuwje. Disse Gebiete wieren dät Seelterlound, wier dät Seelterfräisk noch altied lieuwet, un dät Ailound Wangerooge. Truch sien isolierte Loage waas dät Fräisk loange Tied ju eensichste Toal ap’t Ailound un also ju Uumgoangssproake.

Ju Situation fon ju litje Toalmeenskup, minner as 1.000 Moanskene, waas bit ju Midde fon‘t 19. Jierhunnert stabil. Dät ferannerde sik oaber gau inne winter fon 1844/1845, as dät Ailound truch Stoarmfloude troffen wude un do Ailoundbewonere evakuierje moasten. Fonne uursproangelke Befolukenge woonden 1861 bloot noch 84 Moanskene ap’t Ailound. Do maaste Ienwoonere fon Wangerooge leken foar altied ätter’t Fäästlound wai, bie Varel gruunden jo n näi Täärp: Näi-Wangerooge. 1863 wude begonnen dät Ailound wier aptoubauen, man do maaste oolde Bewonere kemen nit wierume. Truch ju Delenge fonne Toalmeenskup kude ju Sproake appe Duur nit uurlieuwje. Daach kude dät Wangeroogisk noch n poor Jiertjaande ap’t Fäästlound un ap’t Ailound bestounde. Die lääste Baler ap’t Ailound stoorf 1930 un die lääste Baler ap‘t Fäästlound stoorf 1950.

Die Anwalt Heinrich Georg Ehrentraut (1798–1866) uut Jever begon in’t Begin fon’t 19. Jierhunnert dät Wangerooger Fräisk tou unnersäiken un fäästtouläsen. Hie häd ne tämelk wietenskuppelke Oarbeid skreeuwen. Noch foar do Stoarmfloude kude hie gjucht fuul fon’t Wangeroogisk dokumentierje. Sien Äntdekkengen un Täkstse wude in sien Friesisches Archiv publisierd. Inne 1990'er Jiere foont Pyt Kramer n groot Deel fon’t Friesisches Archiv dät silläärge noch nit publisierd waas. Truch do bee Dele fon’t Friesisches Archiv fon Ehrentraut is dät Wangeroogisk gjucht goud dokumentiert.

Grammatik

Substantiv & Artikel

Dät Wangeroogiske häd, juust as dät Seelterfräisk, monlike un wieuwelke Haudwouden. Dät Artikel dan (die) is monlik, dju (ju) is wieuwelk un dait (dät) is neutroal. Foar dät Plural wädt da bruukt.

Geslächt	Singular	Plural
monlik	dan mon (die Mon)	da monsliuud (do Monljude)
wieuwelk	dju faun (dät Wucht)	da faunêr (do Wuchtere)
neUutroal	dait bên (dät Bäiden)	da bêner (do Bäidene)

Inne Uutsproake fon’n wieuwelke Artikel 'dju' wude dät d maast nit uutboald, also ju Uutsproake waas maast 'ju' (so as do Seelter dät kwede). Bie bestimde Woude heerde dän fäästen Artikel 'deer': 'deer dûvel' (die Düwel), 'nâ deer dúnen' (ätter do Dunen), 'îk wul nâ deer tûn gung' (iek wol ätter’n Touden gunge). Wäkkenmoal rakt dät goarnaan Artikel: 'nâ bâd' (ätter Bääd), 'up tâfel' (ap’n Disk), 'up stôl' (appe Stoul), 'up schip' (ap't Skip).

Woudgeslächt

Dät Wangeroogisk häd tjo Geslächte: Monlik, wieuwelk un neutroal. Ätter Ehrentraut is dät Geslächt fon do wangerooger Woude nit altied kloor. Deertruch kon n Substantiv moorere Geslächte häbe. In Ehrentraut sien Woudelieste is bie älk Woud apskreeuwen wälk Geslächt, of Geslächte, dät Substantiv häbe kon.

Wan et uum ne bestimde Menge of Soarte gungt is dät Woudgeslächt altied neutroal: dait büter (ju Butere), dait melk (ju Moalk), dait hüver (die Hoawer). Die Plural dait göder (do Göidere) is uk neutroal. Tiedwoude, do substantiviert wäide sunt uk altied neutroal: Dait süpen (dät Supen), dait spilin (dät Spieljen).

Pluralbildenge

Bie Pluralbildenge sunt moor Eendengen mugelk.

Pluraleendenge	Singular	Plural
-s	dait lídeer (dät Läid) dan nummë (die Nome)	da lídeers (do Läidere) da nummës (do Nomen)
-un	dan kêd (ju Kätte) dan minsk (die Moansk)	da kêden (do Kätten) da mínskên (do Moanskene)
-er	dait bên (dät Baiden) dait bauk (dät Bouk)	da bêner (do Baidene) da baukêr (do Bouken)
-û	dait gläs (dät Glääs) dait hûs (dät Huus) dait schip (dät Skip)	da glúzû (do Glese) da húzû (do Huse) da schüpû (do Skiepe)

Et rakt Substantive, do gliek blieuwe. Tou Biespil 'dan wain' (die Woain) un die Plural 'da wain' (do Woaine).

Dät Wangeroogiske häd juust as dät Seelterfräisk uk n poor unrägelmäitige Pluralbildengen.

Singular	Plural
dan brör (die Bruur)	da bröring (do Brure)
dan dii (die Dai)	da digge (do Dege)
dan spilider (die Spieler)	da spilifter (do Spielere)

Diminutiv

Dät Diminutiv wädt mäd do Suffikse -k, -ken, -iik un -uuk bildet.

Suffiks	Diminutiv
-k	fliinerk (Flinnerke)
-ken	düünken (Dööntje)
-iik	biitiik (bitje)
-uuk	drupuuk (Druppe)

Dät Suffiks -k kumt ätter do Woude do ap -el of -er eende un woarskienelk uk ätter Woude do uut dät Läichdüütsk kume. Do Rägele foar do Suffikse -iik un -uuk sunt nit kloor. Dät besunnere fon do wangerooger Diminutive is dät dät Geslächt nit uurs wädt, juust as bie do noudfräiske Ailounddialekte. Ap Wäästfräisk, Düütsk, Niederloundsk un Läichdüütsk wäide do Substantive ätter n Diminutiv neutroal, man ap Wangeroogisk behoold dät Diminutiv dät uursproangelke Geslächt fon’t Substantiv bie.

Pronomen

Personal & Possesiv

Luftbielde fon Wangerooge

	Personalpronomen		Possesivpronomen
Persoon	Subjektfoarm	Objektfoarm
1. Singular	ik	mi	min
2. Singular	dû	di	din
3. Singular	hi (monlik) yu (wieuwelk) et (neutroal)	him, hiri	sin (monlik) hiri (wieuwelk)
1. Plural	wi	us	us
2. Plural	yum	yo	yo
3. Plural	ya	yam	yar

Demonstrativpronomen

Do Demonstrativpronomen do dät maaste bruukt wäide sunt: 'dit' (dit), 'din' (dit), 'dät' (dät), 'dize' (disse) un 'dis' (disse). Konstruktionen mäd sülvig sunt: 'dan sülvig' (diesälge), 'dju sülvig' (jusälge) un 'dait sülvig' (dätsälge). Instede fon disse Demonstrativpronomen konnen uk d Artikkele 'dan', 'dju', 'dait' un dät Plural 'da' bruukt wäide as Demonstrativpronomen. Dät Woud 'sucks' (suk) of 'sucks än' (so n, sukke) feruret nit.

Relativpronomen

Do Relativpronomen sunt 'dèr/deer' un 'dé'.

Wangeroogisk	Seelterfräisk
Dé n de hil wul, dèr mut deer düvel tö frün höl.	Wäl inne Hälle wol, die mout die Düwel tou Früünd hoolde.
Dan mon, dér...	Die Mon, die...
Dait wüf, dér ik dait fon krigin häb.	Dät Wieuw, fon wäl iek wät kregen häbe.
Da fauner, deer ik bläuket häb.	Do Wuchtere, do iek blouked häbe.

Interrogativpronomen

Do Interrogativpronomen sunt 'wô' (wäl), 'hu' (wo), 'woneer' (wanner), 'wolk' of 'wólker' (wälke), 'wut' (wät), 'wutfar' (wät foar) un 'weeruum' (wieruum).

Adjektiv

Dät Adjektiv annert sik nit altied: dan göd mon (die goude Mon), dä göd liüd (do goude Ljude), djü göd faun (dät goude Wucht), dait göd bén (dät goude Baiden), da göd fauner (do goude Wuchtere). N Uutnoame is: än göden mon (n gouden Mon). Wan do Adjektive oaber n Eendenge kriege, dan lait dät ätter Heinrich Georg Ehrentraut an’n läich- of hoochdüütsken Ienfloud: hi ärbeert dan gänse di (hie oarbaidet dän gansen Dai), da gänse diggen up schip (do ganse Dege ap't Skip), ik häb de grätste deil des dis dör slipin (iek häbe dät grootste Deel fon’n Dai släpt).

Komparation

Bie de Komparation wädt die Komparativ bildet mäd -er un die Superlativ mäd -st.

Positiv	Komparativ	Superlativ
breid (breed)	brédder (brader)	bretst (breedste)
köol (koold)	käller (kaller)	kalst (kooldste)
djóp (joop)	djäpper (japper)	djapst (joopste)
gröet (groot)	grätter (gratter)	gratst (grootste)

Et rakt oaber uk komplet unrägelmäitige Adjektive:

Positiv	Komparativ	Superlativ
gut (goud)	bétter(beter)	best (bääst)
fèl (fuul)	mö (moor)	meist (maast)

Tälwoud

Bie do eerste tjo Toalen is dät Geslächt wichtich. Juust as ap Seeltersk rakt et monnelke Tälwoude so as än (aan), twein (twäin) un three (träi), foar wieuwelke of neutroale Substantive wädt ään (een), twoo (two) un thriuu (tjo) bruukt.

	Tälwoude
Sifer	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
Woud	än (m.) ään (f./n.)	twein (m.) twoo (f./n.)	three (m.) thriuu (f./n.)	fiaur	fiiv	sëx	siuugn	acht	niuugn	tjoon	ánëlf	twüllëf	thrëttiin	fiirtiin	füüftiin
Toale	16	17	18	19	20	30	40	50	60	70	80	90	100	101	1000
Woud	sëxtiin	siuugntiin	achttiin	niuugntiin	twintiig	dartiig	feertiig	föftiig	sëstiig	söövëntiig	tachëntiig	näägëntiig	hunnërt	hunnërtään	duuzënt

Do Oardengstoale ap Wangeroogisk sunt:

	Oardengstoale
Sifer	1e	2e	3e	4e	5e	6e	7e	8e	9e	10e	11e	12e
Woud	erste of eerst	oor/tweinst of dju twoost	thrääd of dju thriuust	fiääd of dju fiaurst	fiifst	sëxt	siuugnst	achst	niuugnst	tjooenst	ánëlfst	twüllëfst

Tiedwoud

Et rakt two Infinitivgruppen:

• Infinitiv I ap -e, -ii of -Ø
• Infinitiv II ap -e(n)

Hier unner stounde do Tiedwoude 'heer' (here) un 'kumme' (kume).

	Infinitiv I			Infinitiv II
Persoon	Präsens	Präteritum		Präsens	Präteritum
ik	heer	heerd		kumme	kaum
dû	heerst	heerst		kumst	kaumst
hi, yu, et	heert	heerd		kumt	kaum
wi	heert	heerden		kummet	kaumen
yum	heert	heerden		kummet	kaumen
ya	heert	heerd		kummet	kaumen

Hälptiedwoude

Ju Objektfoarm fon’t Personalpronomen mäd do Hälptiedwoude wize (wese), wêr (wäide), wul (wolle) un sil (skälle):

Personalpr.	wize ‚wese‘	wêr ‚wäide‘	wul ‚wolle‘	sil ‚skälle‘
ik	sin	wêr	wul	sil
dû	bist	warst	wult	silt
hi (monlik) yu (wieuwelk) et (neutroal)	is	wârt	wul	sil
wi	sint	wêrt	wult	silt
yum	sint	wêrt	wult	silt
ya	sint	wêrt	wult	silt

Literatuur

• H.G. Ehrentraut in Friesisches Archiv 1.
• H.G. Ehrentraut in Friesisches Archiv 2.
• Ehrentraut, H.G. Mittheilungen aus der Sprache der Wangeroger, Bearbeitet und herausgegeben von Arjen P. Versloot. Fryske Akademy, Leeuwarden 1997. Akademynummer 834. ISBN: 90 6171 834 1 . 743 Seiten (Foutsättenge fon Friesisches Archiv 2 ätter do ätterlätte Hondskrifte in dät Mariengymnasium in Jever).
• Spreeken Wangeroogisk.

N wangeroogisken Text

Äskenbriddel_Saunsiddel

Hierunner ätter: H.G. Ehrentraut in 'Friesisches Archiv', 2.Band, Oldenburg, 1854: Siede 80 ff.
Mäd seelter Uursättenge.

Uursättenge ap Seeltersk

Ääskenbrödel Soundsiddel*

Insen is der ne Wärskup**, deer wäide aal do Ljuude tou nöiged. Nu kuume jo uk in dit Huus, deer woonje two Wuchtere oun. Deer tjoont Ääskenbrödel Soundsiddel bie as Fauene. Nu gunge do two Wuchtere ätter ju Wärskup, un dan smiete jo n Oud Aaten in e Ääske, do mout Ääskenbrödel Soundsiddel deer uut sammelje. Nu fangt ju bitter oun tou huuljen, dan ju is gans fluch. Nu kumt der ne Duuwe: “Wieruume huulst du?” - “Dät mien two Wuchtere ätter ju Wärskup sunt, un iek nit mee.” - Nu kwad ju Duuwe: “Gung du der uk wai, iek wol do Aate in ju Tied der uut sammelje, dät du deerwai bäst.” - “Ochot,” kwad Ääskenbrödel Soundsiddel, “iek hääbe neen Kloodere.” Do kwad ju Duuwe: “Deer hääst du n Stok, gung ätter dän Boom, un slo deeran mäd dän Stok, dan koast du ounlouuke wät du wolt, siedene Kloodere un flugge Hoosen un Schoue, un dan gungst du wai wier ju Wärskup is, un gunge bääte ju Doore stounde, deer die Bäisem stoant.” - Nu ferwunnerje aal doo Wärskupsgungere sik, wier dät flugge scheene Moanske häär kumt in siedene Kloodere. - Do gungt der aan Wänt ätter hier tou un wol hier hääbe tou donsjen, dan hie mai hier jädden liede, ju is n Oogenlust in sien Oogene. Nu lapt ju wäch, un ferljust hieren eene Schou. Nu nimt die Wänt dän Schou, un gungt dan uur Dai mäd dän Schou ätter aal do Wuchtere. - Een lät hiere Häkke outjukselje, un ju uur wät uut hiere Toonen haue - un neemens

paaset die Schou. Nu kumt hie uk in dit Huus, deer do two Wuchtere sunt, un Ääskenbrödel Soundsiddel ju stuud bääte de Doore uutersiede, dät hier naan Monmoanske sjucht. Do two Wuchtere paaset die Schou uk nit. Nu fljucht ju Duuwe stoadich uur dät Huus: “Schou ful Bloud is nit ju gjuchte Bräid. “Du moast beeter toukiekje,”kwad ju Duuwe tou dän Wänt. Nu kwad hie tou do Wuchtere: “Hier mout noch uurswäl in ‘t Huus weese.” - “Noa, hier is neemens moor in ‘t Huus.” - “Jee,” ropt ju Duuwe, hie schäl in de Köäkene gunge, bääte de Doore, deer stoant ju. - “Wät,” kwad dät Wucht, “Ääskenbrödel Soundsiddel, ju der dän ganse Dai in e Ääske puustet, deer kiekt neen Moanske ätter.” - Nu gungt hie in de Köäkene oun, un ju mout foar n Dai. Do paaset hie hier dän Schou oun, do ropt ju Duuwe: “Dät hat ju gjuchte Bräid.” Nu rakt ju Duuwe hier dän Stok, un haut an dän Boom, do kon ju foar n sieden Klood ounluuke wät ju wol. Deer is ju dän Wänt sien Bräid un do wäd ju sien Wieuwmoanske, un do two oolde Wuchtere blieuwe beschoomed biesitten.

. *) N Woud siddel is uurs in dät Wangeroogiske nit fuunen, man dät läit toanke an dät wäästfräiske silje 'sieuwje'. Man fielicht is Saunsiddel oulat fon dät frantsööske Woud Cendrillon foar ju äärme Fauene.
. **) Dät oolde seelter Woud foar 'Hochtied', wier do Wangerooger eepenbeer Dronk hieden.

• Foar ne fräie düütske Uursättenge sjuch Benno Eide Siebs, Die Wangerooger, Eine Volkskunde, Oldenburg 1928. Ätterdruk Leer 1974, ISBN 3-7963-0038-3. Sieden 48-49.

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen: