Oold Tästamänt
As Oold Tästamänt beteekent me in ju kristelke Terminologie dän Deel fon ju Biebel, die do Kristen un do Juuden tougliek as hillich jält, wilst dät Näi Tästamänt bloot fon do Kristen anärkoand wäd. Do Juuden naame dät Oolde Tästamänt Tanach (תַּנַ״ךְ), wät een Akronym is uut do hebräiske Bouksteeuwen Taw (ת) foar ju Torah (תּוֹרָה, do fieuw Bouke Mose), Nun (נ) foar Nevi’im (נְבִיאִים, do Propheten-Bouke) un Kaf (כ , an't Woudeende in ju Foarm ך skrieuwen) foar Ketuvim (כְּתוּבִים, do Skriften). Dät sunt do Bestounddeele fon't Oolde Tästamänt. Do grootste Deele fon dät Oolde Tästamänt sunt uurspröängelk ap Hebräisk ferfoated, bloot litje Deele ap Aramäisk. Deeruum wäd dät Oolde Tästamänt fon wäkke uk as Hebräiske Biebel beteekend.
Man wichtich foar ju Uurlääwerengsgeskichte is nit bloot die ärheeldene hebräiske Täkst, man uk besunners oolde Uursättengen, so as ju griechisk-sproakige Septuaginta (äntsteen twiske 250 f. un 100 ä. Kr.), do aramäiske Targume un ju latienske Vulgata (uum 400 ä. Kr.). Die hebräiske Täkst is näämelk in sin fullen Uumfangst eerste mäd dän Codex Leningradensis uut dät Jier 1008 ä. Kr. uurlääwerd, een Ouskrift, die fon do Masoreten moaked wuuden is, dät sunt juudske Geleerde. Allere Breekstukke, do in ju Ruinenstääd Khirbet Qumran fuunen wuuden sunt, do Qumran-Skriften, doatierje twiske 200 foar un 70 ätter Kristus. Düsse oolde Skriftstukke wiese, dät do Masoreten in't Middeloaler in wiede Deele oarntelk oarbaided hääbe, groote Deele fon dän Täkst stimme uureen. Man wäkke Täkststeeden fon do Qumran-Täkste paasje uk beeter tou oolde Uursättengen so as ju Septuaginta.
N Sunnerfaal sunt do sonaamde Deuterokanoonske Skriften. Do jäilde in ju Roomsk-kathoolske Säärke un Deele fon do Aastsäärken (orthodoxe un oold-orientoalske) as Deel fon ju Biebel, wilst jo bie do Juuden un bie do Protestanten (Lutherske un Reformierde) as apokryph jäilde, also nit tou dän biblisken Kanon heere. Düsse Bouke sunt nit in hebräiske of aramäiske Origionaltäkste uurlääwerd, man bloot in ju griechiske Septuaginta. Daach lät sik bie wäkke fon do Täkste fermoude, dät dät uurspröängelk een hebräisk Origional roate.
Ju kristelke Beteekenge Oold Tästamänt sjucht in do hebräiske Bouke dät Juunstuk tou dät Näie Tästamänt. Die Uutdruk Tästamänt kumt fon dät Latienske testamentum, dät wieruume in do Uursättengen foar griechisk "διαθήκη" (diathēkē) un hebräisk בְּרִית (berît) stoant, dät betjudt "Buund", also dän Buund twiske God un sien Foulk. Ju Foarstaalenge fon aan oolden un aan näien Buund, ju sik in do two Deele fon ju Biebel uutdrukt, beropt sik ap aan Täkst uut dät Näie Tästamänt, 2. Kor. 3,14., wier do hebräiske Skriften as Oolden Buund beteekend wäide, die sunner Kristus nit gjucht tou ferstounden sunt. Die Apostel Paulus wieruum spielt hiermäd ap aan Täkst uut dät Oolde Tästamänt oun, Jer. 31,31. Deer wäd aan näien Buund twiske God un do Moanskene foaruuttäld, die uurs as die foarige weese skäl. In dät Kristendum wäd düt Prophetenwoud so fersteen, dät dät ap Kristus tjudt, in't Juudendum ferstoant me dät fonsäärm uurs. In dän kristelk-juudsken Dialog is dät fon wäkke kritisierd wuuden, dät ju Beeteekenge "Oold Tästamänt" so lät, as wan dät sunner dät Näie niks wäid is. Deeruum rakt dät in ju näiere Tied uk dän Begriep Eerst Tästamänt foar dät oolde, wilst dät näie as dät twäide Tästamänt beteekend wäd. Man düsse näie Beteekengen hääbe sik bit nu tou noch nit truchsätte kuud.
Ienhoold fon dät oolde Tästamänt
BeoarbaidjeDie Ienhoold fon dät Oolde Tästamänt wäd fon do Juuden un fon do kristelke Konfessionen in ne unnerskeedelke Riegenfoulge ounroat. Uk in dän Uumfangst, wät deer noch tou heert, also kanoonsk is un wät nit, rakt dät litje Ferskiele. In't wäästentelke wäide fon ju roomsk-kathoolske Säärke (un wäkke orthodoxe / oold-orientoalske Konfessionen) een Riege fon Bouke as kanoonisk anärkoand, foar do neen hebräisk Origional uurlääwerd is. Dät sunt do Bouke Tobit, Judit, wäkke Extroa-Stukke tou dät Bouk Ester, 1. Makkabäere, 2. Makkabäere, dät Bouk fon ju Wiesegaid, Jesus Sirach, Baruch mäd dän Bräif fon Jeremia. Düsse Bouke wäide fon do Juuden un un fon do Protestanten (lutherske un reformierde Kristen) nit as Deel fon dän Kanon anärkoand. Buppedät is n Ferskiel, dät (foaraaln bie do Juuden) wäkke Bouke tou een Bouk touhoopefoated sunt, do bie do Kristen in two of moor Bouke apdeeld sunt. Ju Riegenfoulge is uut n besunneren Gruund unnerskeedelk: Bie do Juuden stoant ju Tora (do fieuw Bouke Mose) oun eerste Steede, uumdät ju as Wiesenge fon God foar n goadelk Lieuwend jält. Ap'e twäide Steede kuume bie do Juuden do Prophetenbouke, do dät Wierkjen fon God in ju Geskichte wiese. Ap'e trääde Steede stounde bie do Juuden do uurige Skriften, do Betjuudenge in dän Goddestjoonst hääbe. Do Kristen hääbe uurs ne Riegenfoulge. Hier stounde uk do fieuw Bouke Mose ap'e eerste Steede, man do Propheten kuume toulääst, dät uurige stoant in'e Midde. Dät is, uumdät in't Kristendum ju Prophetie so fersteen wäd, dät ju ap dät Kuumen fon Kristus wai tjudt. Deeruum stounde do Propheten-Bouke bie do Kristen oun't Eende fon't oolde Tästamänt, gliek befoar dät Näie Tästamänt mäd ju Fertällenge fon dät Lieuwend fon Jesus Kristus begint.
Hier is een Tabelle, wier touminst die juudske Kanon un die fon do bee groote middel-europäiske kristelke Konfessionen ieuwenskenuur stoald is:
| In't Juudendum | Bie do roomsk-kathoolske Kristen | Bie do lutherske un reformierde Kristen | |
|---|---|---|---|
| Eersten Deel | Do fieuw Bouke Mose (hebr. Torah):
|
Do fieuw Bouke Mose (Fäkwoud: Pentateuch):
|
|
| Twäiden Deel | Do Propheten (hebr. Nevi'im):
|
Geskichtsbouke:
|
Geskichtsbouke:
|
| Trääden Deel | Do Skriften (hebr. Ketuvim):
|
Bouke fon ju Wiesegaid: |
Dichtenge / Leerbouke:
|
| Fjooden Deel | / |
Propheten-Bouke:
|
Propheten-Bouke:
|