Guatemala

República de Guatemala Flaage Woapen Woalspruch: El País de la Eterna Primavera (Seeltersk: "Lound fon't eeuwige Foarjier") Nationoalhymne: Guatemala Feliz Amtssproake Spaansk Haudstääd Guatemala-Stääd Stoatsfoarm Republik Gebiet Fläche % Woater 108.890 km² 0,4­% Ienwoonere (2004) 13.000.000 Munte quetzal (GTQ) Tiedzone UTC -6 Fierdai - Loundkode GTA TLD .gt Telefonfoarwoal 502

Guatemala ([gu̯ateˈmaːla], amtelk Republik Guatemala, spoansk República de Guatemala) is die befoulkengsriekste Stoat fon Middel-Amerikoa.

Geografie

Koarte fon Guatemala

Loage

Ju Flakte fon dät Lound dient sik uut fon dän suudelken Deel fon't Hoochlichailound Yucatán in dät Noude, uur aan smällen Tougong tou dän Atlantik - nieper: ju Karibiske See - in't Aaste, bit ätter ju Pazifikkuste in't Suudwääste. Noaberlounde sunt Mexiko in't Noudaaste, Belize in't Noudaaste, Honduras un El Salvador in't Suudaaste.

Plonten un Dierte

Sowät 35 % fon ju Flakte fon Guatemala sunt fon Woold bedäkt. 45,4 % fon ju Wooldflakte wäide legoal wirtskuppelk bruukt (Stound: 2006). Ju uurige Wooldflakte stoant amtelk unner Natuurskuts. Dät grootste Natuurskuts-Rebät is ju "Biosphäre Maya" in't Noude fon dät Lound. Man die Natuurskuts wäd in aal do Deele fon't Lound aalmantou misoachted, sodät moor un moor Woold ferlädden gungt.

Die noudelke Deel fon dät Lound is grootstendeels fon tropisken Rienwoold bedäkt. Die säntroale Deel fon dät Lound is fuul druuger un haager, junner is een Savanne mäd Fjuurenboome tou fienden. Do Siedewn fon do Bierge sunt maasttieds mäd tropiske Bierich- un Dookwoolde bewoaksen. Dät läige Lound loangs ju Pazifik-Kuste is in't Aaste maasttieds mäd Druuchwoold, in't Wääste mäd tropisken Fuchtichwoold bewoaksen, wilst dät Jooplound oun ju Karibiske See uk tropisken Fuchtichwoold apwiesen däd. Loangs do Kusten rakt dät uk litje Mangrovenwoolde.

Foaraaln in do wooldrieke Jooplound-Rebätte rakt dät een groote Fuulfoold fon Oarde. Uk wan jo säildener wuuden sunt, fiende sik junner Oapen un Tapire juust so as Ozelots, Jaguare un Noabelswiene. Monken do Reptilien fon dän Rienwoold sunt toalrieke ferskeedene Needere juust so as Krokodile un Leeguoane. Buppedät rakt dät baldoarich fuul Oarde fon Fuugele in do Rienwoolde. Een Biespil is die sowät 35 cm groote Quetzal, dät Woapendiert fon Guatemala, mäd sien gräin skiemerjende Fuggen, do bit tou aan Meeter loang wäide konnen. Hie is aan fon do bunteste Fuugele fon dän tropisken Rienwoold.

Groote Stääde

Düt sunt do wichtichste Stääde fon Guatemala (ju Ienwoonertoal is mäd Stound 2013 ounroat):

• Ju Haudstääd fon dät Lound Guatemala-Stääd (1.125.000 Ljuude)
• Villa Nueva (720.000 Ljuude)
• Mixco (700.000 Ljuude)
• Quetzaltenango (165.000 Ljuude)
• Chinautla (155.000 Ljuude)
• Huehuetenango (150.000 Ljuude)
• Escuintla (150.000 Ljuude)
• Chimaltenango (145.000 Ljuude)
• Petapa (132.000 Ljuude)
• San Juan Sacatepéquez (113.000 Ljuude)
• Villa Canales (104.000 Ljuude)
• Amatitlán (102.000 Ljuude)
• Santa Lucía Cotzumalguapa (101.000 Ljuude)
• Puerto Barrios (78.000 Ljuude)
• Cobán (68.000 Ljuude)
• Chichicastenango (67.000 Ljuude)
• San Pedro Sacatepéquez (65.000 Ljuude)
• Jalapa (63.000 Ljuude)
• Santa Catarina Pinula (62.000 Ljuude)
• Momostenango (62.000 Ljuude)
• Antigua Guatemala (60.000 Ljuude)

Befoulkenge, Sproaken un Gloowe

Ätter een Tällenge fon 2018 häd Guatemala 17.200.000 Ienwoonere. 41,1 % fon do Guatelmalteeken sunt fon europäiske of fon misked europäisk-idionanske Oustommenge; do maaste Europäere, do deer ienwonnerd sunt, wieren Spoaniere, man uk wäil Düüske, Italieenere, Belgiere, Frantsoosen un Briten. 40 % fon ju Befoulkenge sunt Indioanere, do maaste deerfon heere tou een fon do toalrieke Maya-Foulke. Die Räst fon ju Befoulkenge sät sik deelwiese touhoope uut asiatisk-stommige Ienwoonere, deels uut Garifuna, een arawak-sproakich Foulk, dät uurspröängelk fon St. Vincent kumt. Deer hääbe sik fluchtede swot-afrikoanske Sklouen mäd ienheemske Indioanere touhoopedäin, dät wieren do Foaroolden fon do Garifuna, do leeter ap't Fäästlound deportierd wuuden sunt.

Guatemala häd bloot een Amtssproake, dät Spoanske, uk wan junner baldoarich fuul uur Sproaken boald wäide. Ätter een Tällenge uut dät Jier 2002 boalden 7.080.909 Ljuude Spoansk. Touminst 3.174.383‬ Ljuude boalden een fon do Maya-Sproaken; do maastboalde fon düsse Maya-Sproaken wieren ju Quiché-Sproake mäd 1.270.953 Baalere, ju Kekchí-Sproake mäd 852.012 Baalere un ju Cakchiquel-Sproake mäd 832.968 Baalere, man deer wieren noch baldoarich fuul litjere Sproaken bie, do deelwiese bloot fon so fuul Ljuude boald wuuden as dät Seelterske, wäkke sogoar noch minner. Ieuwenske do Maya-Sproaken wuude deer fon 3.564 Ljuude Garifuna boald, dät tou do Arawak-Sproaken heert. 1.283 Ljuude boalden Xinca-Sproaken. Quinco, dät noch ätter een Tällenge uut dät Jier 1994 noch fon 123 Ljuude boald wuude, ferskient in ju Tällenge fon 2002 nit moor.

Do maaste Ienwoonere fon Guatemala sunt Kristen. Sowät 47 % fon ju guatemalteekiske Befoulkenge sunt roomsk-kathoolsk, sowät 35 % heere tou dät protestantiske Späktrum in dän wiederen Sin, een groote Rulle spielje evangelikoale Fräisäärken. Dät rakt een Tendenz tou'n Synkretismus, also ju Fermiskenge fon Religionen: In dän kristelken Foulks-Gloowe fon Guatemala sunt Rituoale uut dän heedensken Maya-Gloowe uurnuumen wuuden, tou'n Biespil wäide oafter Offere ap do Doordräppele fon Säärken deponierd, so as fröier un aleer foar Maya-Godhaide. Ju Toal fon do Muslime wäd ap sowät 1200 taksierd, ju Toal fon do Juuden ap 2000.

Geskichte

Do Maya-Ruinen fon Tikal

Präkolumbioanske Tied

Tjuuchnis fon ju präkolumbioanske Geskichte lääse baldoarich fuul, deelwiese noch goar nit ärfoarskede Maya-Ruinen ou, biespilswiese Tikal, dät in sien Blöitetied touminst füüftichduusend Ienwoonere hiede un Calakmul (uk sowät füüftichduusend Ienwoonere), dät sunt bee Stääde, do hiere Blöitetied in ju Maya-Klassik wilst dät eerste Jierduusend ätter Kristus hieden; un Cival (bit tou tjoonduusend Ienwoonere), dät sien Blöitetied al in ju Präklassik, twiske dät säkste un dät eerste Jierhunnert foar Kristus hiede. Masse Räste fon oolde Maya-Stääde lääse noch in't Ferbuurgene, bloot do grootste sunt, foaraaln mäd Hälpe uut dät Buutlound, fräilaid un ärfoarsked wuuden.

Spoanske Kolonioaltied

Ätter ju Äntdäkkenge un Ärooberenge fon Amerikoa truch do Europäere hääbe do Spoaniere dät bolde ärooberd. Do Rebätte, do däälich Guatemala, Belize, Honduras, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica un dän mexikoansken Buundesstoat Chiapas bieldje, wieren domoals dät Generoal-Kapitanoat Guatemala Ferwaltengs-Eenhaid binne dät Vize-Köönichriek Näi-Spoanien. Düt Generoal-Kapitanoat bestuude fon 1568 bit 1821 tou. Deele fon ju Karibik-Kuste, so as Belize un ju Miskito-Kuste, dät is ju Atlantik-Kuste fon Nicaragua un dät suudelke Honduras, wieren deerbie nit wuddelk unner spoanske Kontrolle, hier hieden do Briten moor Infloud. Bit däälich (Stound: 2010) baale in Belize moor Ljuude Ängelsk as Spoansk. Daach däd Guatemala bit däälich Ounspröäke ap groote Deele fon Belize staale.

Wikselnde Ferhooldnisse ätter dät Eende fon ju spoanske Kolonioaltied

Ap dän 15. September 1821 ferkloorde dät Generoal-Kapitanoat Guatemala sien Uunouhongegaid fon Spoanien un sloot sik dät juust uunouhongich wuudene Kaiserriek Mexiko oun. Ap dän 1. Juli 1823 ferkloorde sik ju Republik fon do Fereende Provinse fon Säntroal-Amerikoa, uk bekoand as Säntroal-Amerikoanske Konföderatsjoon hiere Uunouhongegaid fon Mexiko. Deerbie wieren bienaist aal do Provinse fon dät fröiere Generoal-Kapitanoat, mäd Uutnoame fon Chiapas. Do Provinsen of Buundesstoaten fon ju Föderatsjoon wieren also Guatemala, Honduras, El Salvador, Nicaragua un Costa Rica. Man dät roate Sponnengen un die Stoat heelt nit loange. Dät roate binnere Moacht-Kampe un Buurgerkriege. Een ätter ju uur trieden do Provinsen uut ju Föderatsjoon uut, as foarlääste Provins moakede sik Guatemala in dän April 1839 uunouhongich. Man fon Guatemala hiede sik in 1838 al ju Republik Los Altos outränd, man ju wuude ap dän 27. Januar 1840 fon Guatemala tourääch ärooberd. Toulääst bleeuw bloot noch El Salvador in ju Föderatsjoon uurich un saach sik formoal as Gjuchtsätterfoulger, bit dät sik in 1841 uk noch uunouhongich ferkloorde.

Man ju Uunouhongegaid stuude noch nit heel un aal fääst, dät roate immer noch Kriech twiske ferskeedene Paatäien. Do guatemalteekiske Uunouhongegaids-Bestrieuwengen unner Rafael Carrera kreegen Stöän fon Belgien, uumdät Belgien sälwen kolonioalistiske Ambitsjoonen in Middel-Amerikoa hiede. Toulääst ferkloorde Carrera ap dän 21. Meerte 1847 amtelk ju Uunouhongegaid fon Guatemala.

Guatemala as n Stoat foar sik

In ju eerste Tied fon ju junge Republik häärskeden konservative Regierengen uur dän jungen Stoat. Jo wüülen dät Lound stoadich wiertskuppelk modernisierje, man ju hierarchiske Sälskups-Oardenge uut ju Kolonioal-Tied behoolde.

In do touken poor Jiertjaande ätter 1871 wäd Guatemala as liberoalen Nasjonoal-Stoat beteekend. Ju wiertskuppelke Modernisierenge fon dät Lound wuude foaroundrieuwen. Ap groote Flakten begon me, Koafje un Banoanen tou kultivierjen, do Banoanen besunners truch ju United Fruit Company. Fon 1931 bit 1944 tou häärskede Jorge Ubico Castañeda, uk wan hie truch een demokroatiske Kere in't Boantje keemen waas, touniemend as Militär-Diktoator. In 1944 briek ju Diktoatuur in sik touhoope un een demokroatisk Jiertjaand begon in Guatemala. Präsident Juan José Arévalo demokroatisierde dät Lound fon 1944 bit 1949, fierde ju Prässe-Fräiegaid ien un sätte dän eersten Oarbaider-Kodex in ju Geskichte fon Guatemala ap. Unner sin Ätterfoulger Jacobo Arbenz (1950-1954 wuuden groote Lound-Refoarmen truchfierd. Tou düsse Tied waas die Loundbesit fon een Minnerhaid fon 2 % bestimd, do 70 % fon dät Lound oainden, dät foar ju Buuräi tou bruuken waas.

Dät US-amerikoanske Buute-Ministerium begon een Kampagne juun Guatemala. Ju CIA intervenierde deerap in dän Juni 1954 in Touhoopeoarbaid mäd oppositsjoonelle guatemalteekiske Militärs (Operation PBSUCCESS). Loange Jiere toachte me, dät düsse Kampagne stäärk truch dän Ienfloud fon ju United Fruit Company (UFC) bestimd waas, ju in dät Lound hiere grootste Plantoasjen un buppedät Iersenboanlinien un dän oankelden Karibik-Hoawen fon dät Lound, Puerto Barrios, oainde. Man leeter fräiroate Akten fon ju CIA wiese, dät die Ienfloud fon ju UFC man litjet waas. Dät Iengriepen fon do Fereende Stoaten fon Amerikoa skuul fuul moor as aan Deel fon ju Truman-Doktrin bekieked wäide, as Präventsjoon fon een fermoudede kommunistiske Betruuenge uut Middel-Amerikoa]]. Ap Bedrieuwen fon do USA wuude Arbenz ousät un die Diktoator Carlos Castillo Armas kreech dät Boantje. Binne kuute Tied moakede hie aal do sosjoale Refoarmen fon sien Foargungere stukken. Die Diktoator wuude in 1957 möärend. Ydígoras, uk uut do Riegen fon't guatemalteekiske Militär, Unner ju Heerskup fon Ubico feroantwoudelk foar een groote Toal Massaker un ju blouderge Deelslooenge fon ferskeedene Apstounde in Guatemala, wuude sin Ätterfoulger.

Dät aktive un passive Woalgjucht foar Wieuwljuude äntwikkelde sik in moorere Stappen twiske 1945 un 1985. Ju Ferfoatenge fon 1879 hiede dät direkte un aktive Woalgjucht fäästlaid. Dät goolt foar aal do monnelke, leesekundige Buurgere uur 21 Jiere of foar do Monljuude, do een Boantje, een Raante of uurs n Ienkuumen hieden. Mäd ju Ferfoatenge fon 1945 un dät Woal-Sätgjucht fon 1946 wuude dät Wieuwljuude-Woalgjucht ienfierd, man man me moakede n Unnerskeed twiske ferskeedene Ieuwenen fon dät Woal-Gjucht. Foar Monljuude, do leese kuuden un uur 18 Jiere oold wieren, waas dät een Plicht, wääljen tou gungen, hiere Woal waas stilken, man eepentelk, wilst foar Wieuwljuude, do leese kuuden, ju stilkene un eepentelke Woal nit ferplichtjend waas. In 1956 wuude ju stilkene Woal bie Woalplicht foar Monljuude un Wieuwljuude ienfierd, do leese un skrieuwe kuuden, foar monnelke Analphabeten roate dät neen Woal-Plicht, man uk neen Ferbood. Wieuwljuude, do nit leese un skrieuwe kuuden, doarsten deerjuun nit tou wääljen gunge. Uk dät passive Woalgjucht foar Wieuwljuude wuude eerst ätter Jiertjaande in dän sälgen Uumfangst roaked as dät foar Monljuude. Een beskat passiv Wieuwljuudewoalgjucht, dät Wieuwljuude uutsloot, do nit leese un skrieuwe kuuden, wuude in 1946 ienfierd. Uk ätter do gjuchtelke Ferannerengen fon 1956 doarsten Wieuwljuude, do nit leese un skrieuwe kuuden, nit wääld wäide. Ju Ferfoatenge fon 1965 diende dät passive Woalgjucht ap aal do monnelke un wieuwelke Buurgere uut, man dät aktive Deelniemen oun ju Woal waas noch aaltied neen Plicht foar Wieuwljuude, do nit leese un skrieuwe kuuden - man foar Monljuude wäil. Eerste ju Ferfoatenge fon 1985 stoalde bie do Bedingengen foar't Woalgjucht uumfoatende Gliekhaid twiske Monljuude un Wieuwljuude häär.

In Guatemala häärskede fon 1960 oun aan Burgerkriech, die eerste in 1996 truch ju Unnerteekenge fon aan Free-Ferdraach foarmell foar be'eended ferkloord wuude. Die Kriech hiede bit tou düsse Tied moor as twohunnerdduusend Ljuude dät Lieuwend kosted un moor as een Million Ljuude tou Fluchtlinge moaked. Besunners truch Generoal Efraín Ríos Montt kreech ju Bekampenge fon ju indigene Befoulkenge (Indioanere) dän Charakter fon een Genozid. Heele Loundstrieke wuuden flaktendäkkend bumbardierd.

Touminst sänt do 1960er Jiere bestoant uk aan Konflikt uum dät Noaberlound Belize, uumdät Guatemala Ounsproake ap dät heele of touminst n Deel fon dät Territorium stoalt.(→ Territorioal-Twist twiske Belize un Guatemala). As Belize ätter sien Uunouhongegaid in 1981 in do Fereende Natione apnuumen wäide wüül, stämde Guatemala in ju UN-Fulfersammelenge as oankelden fon 145 Lid-Stoaten, do deer wieren, deer juun.

Guatemala wuude in dän Oktober 2005 fon Uutloopere fon dän Hurrikoan Stan läip ferseerd, moor as duusend Ljuude koomen truch Hoochwoater, Äidrutske un Mudde-Lawinen tou Dood.

Guatemala häd bit däälich groote Probleme mäd Juugend- un Droogenkriminoalität monken dät Foulk juust so as mäd Korruptsjoon bie do Beeterstoalde.

Wällen

• Düssen Artikkel berauet foar groote Deele ap dän Artikkel in ju düütske Wikipedia.