Gräinlound
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Gräinlound (amtelk: Kalaallit Nunaat ('Lound fon do Moanskene'), deensk: Grønland, dt. "Grönland") is n Ailound in dän noudelke Atlantiske Ozean, noudaastelk fon Kanada. Mäd ne Uurfläche fon 2 175 000 km2 is dät dät grootste Ailound fon de Waareld. Dät is Deel fon dät Köönichriek Dänemark. Siet 1979 häd dät ne uunouhongige Position juunuur Dänemark (status aparte) un dät heert siet 1985 nit moor tou ju Europäiske Union. Ju Haudstääd is Nuuk (Godthåb).
Gräinlound heert geografisk tou Noud-Amerikoa un geologisk betrachted tou ju kanadiske Ploate. 80% fon dät Lound is bedäkt mäd ne Iesloage, ju der bit 3 km tjuk is. Bloot ju Kusstriepe fon 15-150 km breed, foarallen in dät Suude un dät Wääste, is bewoonboar, as Foulge fon dän Ienfloud fon dän Golfstroom. Ju Kuste is iensnieden mäd uunmundige Fjorde un Glitskere, wierfon Iesbierge oubreeke. Gräinlound häd n Poolklimoa.
Do uursproangelke Ienwoonere, do Inuit (uk Eskimos naamd), sunt fon fröier Nomoaden. Jo sunt oawers man ne litje Gruppe. Bie wieden do maaste Ienwoonere lieuwje in dät Suudwääste un sunt Gräinloundere, ne Moangelse fon Deenen un Inuit. Jo baale Gräinloundsk (Kalaallisut), wät een Varietät fon do Inuit-Sproaken (Inuktitut) is, un, uurs as wäkke Inuktitut-Varietäten fääre wäästelk, mäd latienske Bouksteeuwen skrieuwen wäd. Deensk un Gräinloundsk sunt do amtelke Sproaken. Ne trääde Gruppe Ienwoonere sunt Europäere, foarallen Deenske. Suldoate fon do USA sunt in dän Thule-Boasis stationierd.
Ju gräinloundske Wirtskup stutset sik foarallen ap Fiskeräi, Jaacht, Skäipe-Wirtskup un Bierichbau. Gräinlound fiert unner uur Pältse un Bierichbau as Kruolith, Kwarts, Glimmer, Lood, Zink un Iersenarst uut. Fröier häd dät uk Walfiskprodukte uutfierd.
Die wichtichste Gloowe in Gräinlound is däälich, as in Dänemark, die Lutheranismus. Dät Christendum is al uum dät Jier 1000 fon dän iesloundske Seefoarer Leif Eriksson ätter do gräinloundske Wikinger-Siedelengen broacht wuuden, man as do ferlät wuuden, bleeuw dät bloot noch fon Inuit bewoonde Gräinlound heedensk, bit die lutterske Pestoor Hans Egede in 1721 as Missionoar ätter Gräinlound koom.
Geskichte
BeoarbaidjeUurgeskichte fon Gräinlound
BeoarbaidjeJu Independence-I-Kultuur
BeoarbaidjeUum sowät 2500 foar Kristus koomen uut do arktiske Rebätte fääre wäästelk, wier däälich dät Noude fon Kanada lait, do eerste Moanskene ätter Gräinlound. Jo koomen eerste in dät Noude fon dät Ailound, uumdät jo deer goud tou Fout uur't Ies waigunge kuuden. Ju See twiske dät Noude fon Gräinlound un do kanadiske Noaberailounde is näämelk as n Nät fon äänge Kanoale, do licht tichtfjoose konnen. In do ies-fräie Rebätte fon Peary-Lound, dät noudelke Spit fon Gräinlound, lieten jo sik deel. Ju archäologiske Kultuur, ju deer däälich unnersoacht wäide kon, wäd fon do Wietenskuppere Independence-I-Kultuur naamd, ätter dän Independence-Fjord in't Noudaaste fon Gräinlound. Do Ljuude hieden noch neen eerene un neen iersene Seeken, jo bruukten oaber toun Biespil Reewen uut Flintsteen. Dät waas somäd noch een Steentied-Kultuur.
Do Ljuude hieden junner een häd Lieuwend. In dät Noude fon Gräinlound gungt foar moor as fjauer Mounde in't Jier ju Sunne nit ap (Poloarnoacht). Dät is grääsich koold un bloot dän kuute Suumer gungt ju Temperatuur moal n bitje uur dän Fjoosepunkt. Hälpsmiddele so as Woal-Ouljelampen, do wie fon leetere Eskimo-Kultuuren kanne, hieden do nit. Jo kreegen hiere Neerenge uut ju Fiskeräi un Joagd; een wichtich Büüte-Diert waas die Moschus-Okse, man uk Hoasen, Foakse un Fuugele wuuden joaged, wilst Rubben ne litjere Betjuudenge hieden, Rendierte roate dät domoals oaber nit in't Noude fon Gräinlound.
Ju Saqqaq-Kultuur
BeoarbaidjeMe weet nit niep, wiertruch ju äntsteen is, man dät rakt ju Fermoudenge monken Wietenskuppere, dät sik ju Saqqaq-Kultuur in dät Wääste, Suude un Aaste fon Gräinlound uut Fertreedere fon ju Independence-I-Kultuur äntwikkelde. Ätter düsse Theorie sunt Ljuude, do fon dät hädde Lieuwend in't hooge Noude genouch hieden, loangs ju gräinloundske Wäästkuste ätter't Suude leeken. Düsse Ljuude huuseden wilst ju Suumer-Tied in Tälten uut Dierte-Häid. Jo wieren uk ju eerste Kultuur fon Gräinlound, ju Ouljelampen hiede. Deer oane kuuden se Oulje un Fat ferbaadene, dät deer uut Rubben un Woale wunnen wuude. Düsse Lampen bestounde uut Seepen-Steen, un jo wäide juust so bit däälich fon ferskeedene Foulke fon ju Arktis bruukt. Fääre ferbaadenden jo Holt. Dät waas foar n Deel Drift-Holt, man nit bloot: Besunners dät Wääste fon Gräinlound waas in düsse Tied woormer as däälich, sodät loangs do Fjorde Riesene, Ällerne un Wüülgene Boome tou fienden wieren.
Do Ljuude joageden Rendierte, man jo fängen uk Fiske, Rubben (t.B. Woalhoangste) un Fuugele. Dät is bekoand, dät jo Huunde hieden, man me weet nit, of do uk Huundeslieden hieden. Jo moakeden Reewen uut Flintsteen un Bunken. Hiere Woapen wieren Pieler un Booge, man jo hieden buppedät uk Harpuunen mäd bunkene Beweerenge.
Bit sowät 800 foar Kristus kon me ju Saqqaq-Kultuur ätterwiese. Ätter moor as duusend Jiere ferswoont ju dan, me fermoudet, uumdät dät Klima kaller wuude.
Ju Independence-II-Kultuur
BeoarbaidjeJuust in ju Tied, as dät Klima läpper wuude, koom oaber ne näie Kultuur, ju Independence-II-Kultuur, wier uut dät Wääste, fon do noud-kanadiske Ailounde: Twiske 1400 un 700 foar Kristus koomen do un lieten sik wier in dän tjuusterge, koolde Timpe fon dät noudelke Gräinlound deel, man uk fääre suudelk bie ju Disko-Bucht, wier toufoarne dät Rebät fon ju Saqqaq-Kultuur waas.
Ju Dorset-Kultuur
BeoarbaidjeJu Dorset-Kultuur wäd in two Phasen apdeeld: In ju Dorset-I-Kultuur (twiske 500 foar un 500 ätter Kristus) äntwikkelden sik in Rebätte fon Kanada un Gräinlound masse kulturelle Näierengen, tou'n Biespil noom roate dät moor Kunst. Ju ätterfoulgjende Phase, ju Dorset-II-Kultuur, ju uum 700 ätter Kristus ap Gräinlound ätter tou wiesen is un fon do bit uum dät Jier 1000, häd noch moor fon düsse Näierengen. Uk wan Flintsteen die wichtichste Räistof blift, uum sniedende Reewen tou moakjen, fiende sik uut ju Dorset-II-Kultuur toumäts uk Reewen uut Meteorit-Iersen, dät koold in Foarm hoomerd wuuden is. Dät is fonsäärm neen hooch äntwikkelde Foarm fon ju Metallurgie, man een Besunnerhaid is dät wäil foar düt Rebät. Wilst ju Tied fon ju Dorset-II-Kultuur koomen oaber uk do eerste Europäere ätter Gräinlound, Wikingere, un me kon spekulierje, of sik do Uurienwoonere deer wildääge wät oukieked hääbe. Me mout oaber bietou fertälle, dät ju Dorset-Kultuur fuul fääre noudelk ounsiedeld waas as do Wikingere, wät foar ne oainstoundige Äntwikkelenge spräkt.
Do Wikingere un ju Thule-Kultuur ap Gräinlound
Beoarbaidje
In 875 foont die Norweger Gunnbjørn dät Ailound un naamde dät ätter sik sälwen "Gunnbjørn-Lound". In 982 moaste Erik die Roode uut Ieslound fluchtje un loundede toulääst in't Suudwääste fon Gräinlound. Hie roate dät Ailound dän Noome Grænland (ooldnoudisk foar „Gräinland“), fermoudelk uum dät foar uur isloundiske Siedelere ferlokjend tou moakjen. Man dät Klima waas in düsse Tied uk wuddelk woormer as däälich. In 986 roakeden fjautien fon fieuwuntwintich isloundske Uutwonnerer-Skiepe mäd 700 Moanskene oun Boud Gräinlound. Mäd düt Foulk besiedelde Erik dät Rebät uum Brattahlíð, ju Loundnoame begon. Uut ju Tied ätter 1000, as do gräinloundske Wikingere kristend wuuden sunt, hääbe sik in't Suude do Ruinen fon Huuse un Säärken ärheelden, do do noudiske Siedlere bäätelät hääbe.
Uum 1000 ätter Kristus spratte sik oaber uk ju Thule-Kultuur fon dät Wääste ätter Gräinlound uut. Do Kultuurdreegere sunt ätter wäkke Fermoudengen do wichtichste Foaroolden fon do Gräinloundere fon däälich. Touminst ju materielle Kultuur is gjucht äänelk as dät, wät sik bie do gräinloundiske Inuit bit in ju Näitied fiende lät: Hiere Boote wieren al Umiaks un Kajaks, oun Lound bruukten jo al Huunde-Slieden. Jo fängen Woale un hieden al juust do sälge Reewen, do bit in ju Näitied monken do Gräinloundere Traditsjoon sunt. Fon dät Noude uut ferspratte sik ju Thule-Kultuur ätter't Suude, do Ljuude fon ju Dorset-Kultuur paaseden sik oun of wuuden uutrooded, so niep weet me dät nit. Man me hoalt foar weerskienelker, dät jo sik ounpaased hääbe, uumdät ju Thule-Kultur in do sälge Siedelengen tou fienden is, wier toufoarne ju Dorset-Kultuur waas. Uk mäd do Wikingere koom dät tou Kontakt un Konflikte:
Uum 1350 foonten raisende ju Wääst-Siedelenge ferlät foar. Me fermoudede, dät do Skrælingar, as jo do Inuit naamden, ju Siedelenge uurfaalen un fernäild hieden. Do uur noudiske Siedelengen ap Gräinlound heelten sik wät langer, bit tou Begin fon dät 15. Jierhunnert läite do sik uut histooriske Wällen ätterwiese. Jo hieden oaber unner dät kaller wäidende Klima tou lieden. Uk wan archäologiske Tjuchnisse wiese, dät jo sik truch ju Rubben-Joagd goud oun dät kallere Klima ounpaased hieden, wät dät foar weerskienelk heelden, dät jo uurloang wier tourääch ätter Ieslound un Skandinavien uumesiedelden. Deer waas truch Süükten, so as ju Päst, nouch Lound fräi wuuden, wier me beeter lieuwje kuude.
Gräinlound in ju Näi-Tied
BeoarbaidjeIn dät 16. Jierhunnerd heerde Gräinlound wäil wier gans do Inuit. Eerste uum 1721, as die deensk-norwegiske lutterske Pestoor Hans Egede mäd ju Missionierenge fon do Gräinloundere begon, koomen wier Europäere, foaraaln Dänen, man uurloang uk düütske Missionoare ätter Gräinlound wai. In't Eende fon't 18. Jierhunnert wudden foar dän Honnel Siedelengen apgjucht un kolonioalisierd, fon 1774 - 1951 is die Honnel mäd Gräinlound n Deensk Stoatsmonopol. In 1951 sluute Dänemark un do Fereende Stoaten fon Amerikoa n Ferdraach uur ju gemeenskuppelke Ferdäägenge fon Gräinlound. Two Jiere leeter, in 1953, kricht Gräinlound foar n Deel Sälwenferwaltenge binne dät deenske Köönichriek, 1979 wäd ju Sälwenferwaltenge uutwieded. 1982 stämt Gräinlound in ne Foulks-Oustämmenge foar dät uuttreeden uut ju Europäiske Union, wät in 1985 uumesät wäd.
Literatuur
BeoarbaidjeJørgen Fleischer: A Short History of Greenland, Aschehoug Dansk Forlag, Kopenhagen 2003 (ISBN: 87-11-16274-0)
