Francisco Pizarro

Francisco Pizarro González [fɾanˈθisko piˈθaro] (* 1476 of 1478 in Trujillo, Extremadura; † 26. Juni 1541 in Ciudad de los Reyes, wät däälich Lima hat), waas aan spoansken Conquistador, die mäd sien tjo Hoolfbruure un sin Partner Diego de Almagro dät Riek fon do Inka ärooberde.

Raisen un Ärooberengen

Karibik

Ätter dät Pizarro in't Oaler fon 19 Jiere sien Heemat Trujillo ferlät häd, is foar n poor Jiere niks fon him uurlääwerd. In 1502 koom hie in ju "Näie Waareld" un siedelde bit 1502 ap dät Ailound Hispaniola, wier hie bit 1509 in dät Rebät siedelde, wier däälich die Stoat Haiti lait. Hie waas deer uk mee bie, as juun do Taíno-Indioanere kamped wuude.

Moor Expeditsjoonen in Middel-Amerikoa

Ätter sien Tied ap Hispaniola noom hie unner ju Fierenge fon Alonso de Ojeda bie een Expeditsjoon ätter dän Gulf fon Urabá deel, wier ju Loundbrääch fon Panama ap ju Atlantik-Kuste fon Kolumbien stat. Junner wuude een Siedelenge gruunded. Man ju Siedelenge hiede unner Hunger, Kroankhaide un Oungriepe fon fäindelke Indioanere läip tou lieden, sodät Alsonso de Ojeda tourääch ätter Santo Domingo foare wüül, uum Hälpe tou hoaljen. Hie liet ju Siedelenge unner Pizarro sien Kommando tourääch, jo skuulen füüftich Deege täiwe, of Ojeda tourääch koom. Man die koom nit, sodät Pizarro mäd sien Monljuude ju Raise wieruume ountried. Unnerwaiens mätte hie een Expeditsjoon fon Martín Fernández de Enciso un sloot sik düsse Expeditsjoon oun. Ätter een Moiteräi uurnoom Vasco Núñez de Balboa dät Kommando uur Encisos Expeditsjoon un gruundede een Siedelenge in Darién.

In't Jier 1513 waas Pizaroo mee ap een Expeditsjoon unner ju Fierenge fon Balboa twäärs uur ju Loundbrääch fon Panama. Deerbie roakeden jo as eerste Europäere in wäästelke Gjuchte gungend dän Pazifisken Ozean. Pizarro wuude in 1519 Burger fon ju Stääd Panama, ju an'e Pazifik-Kuste gruunded wuuden waas. Junner kreech hie as Burgermääster un encomendero Oachtenge un een litjet Fermuugen.

Eerste Expeditsjoonen loangs ju Pazifik-Kuste ätter't Suude

In 1522 roate dät een Baaleräi uur een riek Lound mäd Noome Biru (dät is däälich die Noome Peru) fääre in dät Suude. Pizarro hiede deer fon heerd, wo Hernán Cortés, die tou sien wiedloftige Sibskup heerde, dät Riek fon do Azteken ärooberd hiede. Sowät swieuwde him fermoudelk uk foar. Ätter een eerste Expeditsjoon, ju in 1524 loosgeen un failsluuch roate dät noch een twäide Expeditsjoon fon 1526 oun. Uk düsse twäide Expeditsjoon truuede, aan Failsleek tou wäiden, man Pizarro un wäkke fon sien Monljuude hieden een loange Omme un kuuden ju Expeditsjoon juun aal Wierstounde fäärefiere, bit jo in 1528 ju Stääd Tumpis (Noome ap Quechua, Spoansk: "Tumbes") in't Noude fon Peru roakeden. Ju Stääd rakt dät noch däälich, domoals heerde ju tou dät Riek fon do Inka, man ju waas al in Foar-Inka-Tieden gruunded wuuden. Ätter dät Uuttuuskjen fon Geskoanke kierden Pizarro un sien Ljuude mäd Gould, Lamas un twäin sproakkundige Indioanere as Uursättere tourääch. Do bee Indioanere wuuden fon do Spoaniere Felipillo un Martinillo naamd, hiere äächte Noomen sunt nit uurlääwerd.

Ärooberenge in dän Apdraach fon dän Köönich

Loange Jiere, ätterdät hie Europa ferlät hiede, skipperde hie wier tourääch un koom sowät Tiedgliek mäd Hernán Cortés, die dät Azteken-Riek in Mexiko ärooberd hiede, ätter dän spoansken Köönichshoaf. Unner dän Iendruk fon Pizarros Ärfoulge bit nu tou, un wildääge uk unner dän Iendruk fon Cortés sien Ärooberenge in Mexiko, roate die Köönich Pizarro Ferlof tou ju ploande Unnerniemenge: Ap dän 26. Juli 1529 benaamde Köönich Koarl I. fon Spanien (hie waas uk unner dän Noome Koarl V. Kaiser fon't Hillige Roomske Riek) Francisco Pizarro as Generoalkaptain fon "Näi-Kastilien" un roate him in een sonaamde Capitulación, een Oard Ferföigenge, Ferlof tou sin Fäildtoach. Bedingenge waas, dät hie ju Uutrustenge fon sien Monskup sälwen betoalje skuul.

Pizarro hiede, wät hie wüül un moakede sik tou Begin mäd moorere hunnert Ljuude ap dän Wai ätter dät Inka-Riek. As hie wier ätter Tumpis (Tumbes) koom, foont hie ju Stääd ferwöisted truch aan Burgerkriech in't Inka-Riek. In dän Suumer 1532 gruundede hie fääre suudelk ju Stääd San Miguel as eerste spoanske Stääd ap dät Rebät, wier däälich Peru lait. Däälich hat ju Stääd Piura.

In dän September moakeden jo sik ap dän Wai in't Binnelound. Ätter aan ferlästrieken Foutmarsk truch dän tropisken Holtbusk moasten jo uur do moorere duusend Meter hooge "Kordillieren", also Bierich-Kätten fon do Anden, uum in dät Haat fon't Inka-Riek foar tou tringen. Unnerwaiens wuuden jo wier un wier bekieked un kreegen Besäik fon Boskuppere fon dän Inka, also dän Häärsker Atawallpa (spoanske Skrieuwwiese: "Atahualpa").

Pizarro look ätter Cajamarca, wier juust die Häärsker Atawallpa Hoold moakede. Atawallpa hiede knulääst in dän Burgerkriech sin Bruur Waskar (spoanske Skrieuwwiese: Huáscar) sloain un waas nu die uunbestriedene Inka-Häärsker. Nu look hie ätter ju Inka-Haudstääd Qusqu (dät is Cusco), ju sien Generoale foar him ärooberd hieden. Atawallpa waas wäil mäd een Heer fon 20.000 bit 80.000 Mon unnerwaiens, deer sunt sik do Wällen nit gans eenich. Do Spoaniere wieren bloot noch 150 bit 280 Mon.

Ap dän 15. November 1532 looken do Spoaniere in ju fon do Inka rüümde Stääd Cajamarca ien, ap dän touken Dai (16. November) soachte Atawallpa do Spoaniere junner ap. Dät waas die Dai, as dät tou ju Skiksoalsrieke Slacht fon Cajamarca koom. Atawallpa deelde sien Troppen ap un look mäd oachteduusend fon sien Suldoaten do Bierge deel. Ätters geen hie mäd fjauer bit fieuwduusend Mon in ju Stääd, wier do Spoaniere täiweden. Sin Generoal Rumiñawi liet hie mäd moorere duusend Lasso-Dreegere in dän Rääch fon do Spoaniere täiwe. Atawallpa skäl toachte, dät hie ju litje Toal fon Spoaniere licht slo kuude. Een poor wüül hie foar sien oain Heer rekrutierje, dän Räst wüül hie waigjuchte läite. Mäd ju Uurlainhaid fon do Woapen un Rustengen häd hie nit reekend. Do Spoaniere unner Pizarro hieden sik ferstopped apstoald, rund uum dän Stäädploats tou, sodät Atawallpa mäd sien Suldoaten ientingeld waas. Man eerste liet sik naan fon do Spoaniere sjo. Dan tried aan Mönk foar un kwad tou dän Häärsker, dät jo Ousoande fon dän Poapst un dän spoansken Köönich wieren un dät hie tou dät Kristendum uurtreede skuul. Hie skäl tou dän Häärsker kweeden hääbe, hie skuul dät Woud Goddes heere. Atawallpa fräigede ätter do Begjuchte, wier dät Woud Goddes häärkoom, wierap die Mönk him een Bibel in'e Hounde roate. Atawallpa kuude oaber nit leese un ferstuude nit, wät een Bouk waas, heelt ju Bibel oun't Oor un lusterede un un smiet ju ätters ap'e Gruunde, as hie niks heerde. Dät waas die Knipkensleek, as Pizarro un sien Ljuude do Troppen fon do Inka mäd Kenunnen un Arkebusen oungreepen un dän Häärsker fäästnoomen. Do Inka wieren ferboased uur do Fjuurwoapen, un wüülen hieren fangenen Häärsker nit mäd Juunweer in Gefoar brange. Sowät 2000 Inka stoorwen in ju Slacht, man nit aan fon do Spoaniere.

Atawallpa bleeuw fangen. Hie bood Pizarro een baldoarich groot Loosejäild oun, dät in ju Foulgetied ätter Cajamarca broacht wuude. Aan Koomer moaste heel un aal mäd Gould apfäld wäide, uurs aan twäie mäd Säälwer. Pizarro kassierde aal dät Gould un Säälwer, noom uk ju fjautien- of füüftienjierige Inés Huaylas Yupanqui, Atawallpa sien Hoolfsuster, as Mätresse, ju him die Fangene as Wieuwmoanske ounbood. Man Pizarro liet Atawallpa nit fräi. Die Inka-Häärsker wuude in dät touken Jier, ap dän 26. Juli 1533 mäd ju Garotte waigjucht.

Ätter ju Slacht fon Cajamarca

Ätters roate dät wäil noch Inka-Häärskere, man do hieden niks moor tou tällen. Ju Slacht bie Cajamarca hiede dät Inka-Riek as betjuudenden Stoat praktisk fernäild. Touhoope mäd Diego de Almagro, die mäd Ferstäärkenge ätter Cajamarca keemen waas, ärooberde Pizarro ap dän 15. November 1533 Qusqu (spoansk: Cusco), ju Haudstääd fon dät Inka-Riek. Hie kuude dän hoogen Oadel fon Inka ap sien Siede brange un sätte Manku Qhapaq II. (spoanske Skrieuwwiese: Manco Cápac II.) as Marionetten-Häärsker ien. Een Tied loang waas hie do Spoaniere tou Tjoonste, man jo begonnen him läip tou kwääljen un tou taagjen. In'n Januoar 1535 gruundede Pizarro tichte bie ju Kuste ju näie Haudstääd Ciudad de los Reyes, leeter uumebenaamd in Lima (dät is däälich noch ju Haudstääd fon Peru). Düsse näie Stääd waas fon Panama uut fuul lichter tou roakjen as Cusco, dät in't Hoochlound liech.

Al in 1535 fersoachte Manku Qhapaq II., wäch tou loopen. Man hie wuude wier ienfangen. Pizarro ferföigede, dät hie nit moor taaged wäide skuul, un fersoachte, dän Inka sien Fertjouen wier tou winnen. Man dät waas al tou leet. Manku Qhapaq II. ron in't Foarjier 1536 ärfoulchriek wäch un fersoachte fon dät Foarjier 1536 oun aan Apstound juun do Spoaniere, tiedwiese hiede hie uk wät Ärfoulch. In't Doal fon dän Urubamba organisierde hie Inka-Troppen, noom foar kuute Tied ju Fäästenge Saqsaywaman ien un beleegerde fon Moai 1536 bit April 1537 ju Haudstääd Cusco. Troppen, do fon Lima uut tou Hälpe soand wuuden, kuuden Manku Qhapac II. sien Troppen slo, man die Fersäik fon wäkke Inka-Troppen unner ju Fierenge fon aan fon sien Generoale sluuch fail. Manku Qhapaq II. kuude monken fuul Indioaner-Foulke nit genouch Ferbuundede juun do Spoaniere fiende, uumdät do wäil bliede wieren, dät ju Häärskup fon't Inka-Riek foarbie waas. In't Eende fersoachte hie sogoar, sik mäd do Expeditsjoonstroppen fon Diego de Almagro juun Pizarro tou ferbuunden, do fon Chile tourääch koomen. Man dät slumpede nit. Manku Qhapac II. moaste sik uut dät Rebät fon Cusco touräächluuke. Hie moakede leeter noch Guerilla-Oungriepe, man dät Inka-Riek kuude siläärge nit sien oolde Grööte wier kriege.

Burgerkriech mäd Almagro / Dood

Uk wan Manku Qhapac II. deer nit moor fon profitierde: Dät roate nu daach noch aan Burgerkriech moken do Spoaniere twiske Pizarro un Almagro sien Troppen. Almagro saach sik uurfoardeeld, uumdät Hernando Pizarro, aan fon do Bruure fon Pizarro, bie dän spoansken Köönich roaked hiede, dät sin Bruur Francisco alleenigen Gouverneur fon dät Riek weese skuul. Almagro hiede uurs n Gouvernement fääre suudelk, Gouvernement Näi-Toledo, touspreeken kriegen. Man of Cusco deer nu touheerde, waas nit kloor, uumdät ju Fermäitenge nit so seküür waas. Deeruum wuude nu aan Burgerkriech moken do Spoaniere uutdrain. Ap dän 26. April 1538 koom dät tou ju äntskeedende Slacht twiske Pizarro un Almagro sien Siede: ju Slacht fon Las Salinas. Diego de Almagro ferloos ju Slacht un wuude fon Pizarro sin Bruur Hernando Pizarro fangen nuumen. Francisco Pizarro broachte moor as two Mounde in Jauja tou, weerskienelk, uum nit direkt in dät Skiksoal fon Almagro ferwikkeld tou wäiden. Hernando Pizarro häd Almagro ap dän 8. Juli 1538 waigjucht. Ap dän 26. Juni 1541 stoarmden Ounhongere fon dän waigjuchten Almagro Francisco Pizarro sien Slot in Lima un broachten Pizarro uume. Bie dän Oungriep stoorf uk sin Hoolfbruur Martín de Alcántara. Do Oungriepere ruupen Almagro sin glieknoomigen Suun Diego de Almagro, bekoand as Diego de Almagro el Mozo (dät hat sowät "Diego de Almagro die Jungere") as näien Gouverneur uut. Man die kuude sik nit hoolde. Ju Spoanske Kroune benaamde Cristóbal Vaca de Castro as Ferwalter, un die sluuch dän jungen Diego ap dän 16. September 1542 in ju Slacht fon Chupas.