Hernán Cortés
Hernán Cortés de Monroy y Pizarro Altamirano (Marqués del Valle de Oaxaca) – die Foarnoome wäd toumäts uk in ju Foarm Hernando of Fernando uurlääwerd – (* 1485 in Medellín, Spanien; † 2. Dezember 1547 in Castilleja de la Cuesta, uk Spanien), waas aan spoansken Konquistador. Mäd Hälpe fon sien indioanske Ferbuundede ärooberde hie dät Aztekenriek un ju Haudstääd deerfon, Tenōchtitlan, ap ju Steede, wier däälich Mexiko-Stääd lait. In do Jiere fon 1521 bit 1530 tou waas Hernán Cortés Generoalgouverneur fon Näispanien.
Äddere Jiere un Eerste Ärfoulge Beoarbaidje
Cortés stomde fon oadelige, man äärme Oolden ou un studierde in Salamanca Gjuchtswietenskup. Ätters tried hie in dän Kriechstjoonst un skippede sik in 1504 ätter Wääst-Indien truch, wier hie fon'n Steedhoolder fon Haiti, Nic. de Ovando, die tou sien Sibskup heerde, oarbaidede. In 1511 geen hie mäd dän Steedhoolder Don Diego Velázquez ätter Kuba un wuude bie him Sekretär. Uk wan jo wier un wier Twistegaiden hieden, uumdät Cortés aiske trutsich waas, kuude hie sien Ounstaalenge daach ärhoolde, uumdät hie uk besunners flietich waas. Truch Uutbüütenge fon Gould-Foarkuumen un truch Plontengen fertjoonde hie een groot Fermuugen.
Ätterdät Velázquez al twäie sunner Ärfoulch fersoacht hiede, in Mexiko Fout tou foatjen, rustede hie een näie Expeditsjoon uut un sätte Cortés as Kommandant ien. Uumdät Cortés deer baldoarich begäisterd fon waas, wuude Velázquez wontjousk un noom sin Apdraach tourääch. Daach sailde Cortés ap dän 18. Februoar 1519 fon Havanna mäd alwen Skiepe un een Monskup fon 670 Mon ätter Mexiko wai. Hie uumfuur dät aastelke Spit fon Yucatán, sailde dan loangs ju noudelke Kuste fääre, fuur in dän Río Grijalva ien un wüülen bie Potonchán loundje, uum Drinkwoater ap tou niemen. Uumdät do ienheemske Indioanere fon dät Foulk fon do Chontal-Maya ju Loundenge nit touläite wüülen, noom Cortés ju Stääd mäd Gewalt ien. Tabscoob, die upperste Füürst fon dän Stääd-Stoat, roate do Spaniere twintich Sklouinnen mee.
Een fon düsse Sklouinnen waas Malinche, ju leeter een Ferhooldnis mäd Cortés hiede un ju wichtige Tjoonste as Uursätterske hiede. Dät stoalde sik näämelk ruut, dät Malinche nit bloot ju Sproake fon do Maya baale kuude, wier ju loange Tied Sklouinne weesen waas, man uk ju Nahuatl, ju Sproake, ju do Azteken un Tlaxcalteken boalden. Fermoudelk waas Nahuatl ju uurspröängelke Muursproake fon Malinche. Eerste moaste ju also fon Nahuatl in ju Maya-Sproake uursätte, un Gerónimo de Aguilar, aan Spanier, die oachte Jiere as Skloue bie do Maya lieuwed hiede, uursätte dan fon ju Maya-Sproake ap Spoansk. Leeter, as Malinche sälwen uk Spoansk leerd hiede, wuuden do Tjoonste fon Aguilar nit moor bruukt.
Äärooberenge fon't Aztekenriek Beoarbaidje
Cortés sätte ätters sien Foart in noudwäästelke Gjuchte fout un loundede ap dän 21. April 1519 bie ju Steede, wier n poor Jiertjaande leeter ju Fäästenge San Juan de Ulúa gruunded wuude. Do Ienheemske noomen him fjuuntelk ap, man as hie mäd dän Köönich fon do Indioanere baale wüül, liende die ou. Die Köönich waas Motēcuhzōma Xōcoyōtzin, dät hat Motēcuhzōma die Jungere of Motēcuhzōma II., bekoand is hie as "Montezuma". Die hiede sin Sit in Tenōchtitlan, ieuwenske Tetzcohco un Tlacōpan een fon do Stääde fon dän aztekisken Tjobuund. Man Tenōchtitlan hiede in düsse Tied ju grootste Betjuudenge. Uk wan Motēcuhzōma dän Spanier nit as Besäik apnieme wüül, soande hie him daach wäidfulle Geskoanke, un dät moakede Córtes eerste gjucht griepsk. Uum sik foar't eerste uunouhongich fon dän Steedhoolder in Kuba tou moakjen, gruundede hie een oaine Kolonie ätter ju Foarbielde fon do spoanske Korporatsjoonen, un hie diede dät in dän Noome fon dän Köönich un unner ju Autorität fon dän Köönich, un roate ju Kolonie dän Noome Villa rica de vera Cruz. Ätterdät hie een Gjuchtfäidigengs-Skrieuwen touhoope mäd do Geskoanke, do hie fon do Azteken kriegen hiede, ätter dän Köönich fon Spanien soand hiede, fernäilde hie sien Skiepe un briek ap dän 16. August 1519 ätter do Azteken ap. In sien Troppe hiede hie 500 spoanske Fout-Suldoaten, 16 Riedere un 6 Kenunnen, buppedät 400 indioanske Suldoaten uut dät Foulk fon do Tachiwin (of "Totonaken"), do hie fon Quauhtlaebana, dän Uppermon fon ju Stääd Cempoala kriegen hiede. Do Tachiwin uut Cempoala hieden een groot Interesse oun dän Kriech juun do Azteken, uumdät jo sälwen Tribut oun do Azteken betoalje moasten, sänt hiere Stääd in 1463 fon do Azteken ärooberd wuuden waas. Die Uppermon Quautlaebana wüül sogoar sien Dochter mäd Cortés ferhilkje, uum dät Buundnis mäd him tou stäärkjen.
Mäd do Tlaxcalteken, do Indioanere uut Tlaxcala, hiede Cortés eerste uk kriegeriske Uutnunnersättengen, un do Tlaxcalteken kuuden do Spoaniere läipe Ferläste biebrange. Uumdät do Spoaniere mäd do Tachiwin unnerwaiens wieren, do bit do tou unner aztekiske Häärskup stuuden, toachten do Tlaxcalteken eerste, dät do Spoaniere mäd do Azteken in'n Buund wieren. Umdät do Tlaxcalteken mäd do Azteken Fäindskup hieden, waas dät aan Gruund, do Spoaniere oun tou griepen. Do Spoaniere biddeden moorere Moale uum Free, un toulääst slumpede dät uk. Cortés sien Troppe wuude also fon 6000 Mon uut Tlaxcala ferstäärked. Leeter roate dät deer noch Probleme, uumdät sik do bee Uppermonljuude, Xīcohtēncatl die Allere un sin Suun Xīcohtēncatl die Jungere, uur dät Buundnis mäd do Spoaniere nit eenich wieren.
Man foar't eerste hiede Cortés baldoarich fuul Stöän. So kuude hie ätter Cholula luuke, een Stääd, ju eerste foar kuute Tied fon do Azteken ärooberd wuuden waas un as Hillichdum fon Godhaide in dät Lound hooch oachted wuude. Cortés noom ju Stääd mäd fuul Bloudferjooten ien, eer hie ätter ju aztekiske Haudstääd Tenōchtitlan fääre look. Motēcuhzōma Xōcoyōtzin, die Köönich fon do Azteken, begröitede do Spoaniere ap dän 8. November 1519 oun do Pouten fon ju Haudstääd un liet do Froamde aan Palast as Woonenge toudeele. Cortés besätte dän Palast mäd sien Kenunnen. Ätterdät aan aztekisken Fäildheer moorere Spoaniere fangen un uumebroacht un hiere ousniedene Koppe allerweegense uumetou soande, noom Cortés dän aztekisken Köönich ap dän 17. November 1519 in sin oainen Palast fangen un liet him in't spoanske Leeger fäästhoolde. Uur him kuude hie kontrollierje, wäd in't aztekiske Riek foar sik geen. Die Aztekenköönich moaste uk foarmelk ju Upperhoohaid fon Koarl V. ounärkanne, dän Kaiser fon't Hillige Roomske Riek un unner uur een Tällenge (Carlos I.) Köönich fon Spoanien.
As Cortés in't Foarjier 1520 wier ätter ju Atlantikkuste look, uumdät fon Kuba uut een moor as duusend Mon stäärke Troppe unner Pánfilo de Narváez lounded waas uum him foar Velázquez fääst tou niemen, roate dät aan Kamp twiske do Azteken un do in ju Stääd ferblieuwene Spoaniere. Cortés hiede wilst düsse Tied sälwen Kampe tou bestounden: In ju Noacht fon dän 28. ap dän 29. Moai 1520 koom dät tou ju Slacht twiske Narváez un Cortés. Cortés won ju Slacht, uk wan hie fuul minner Ljuude hiede, un kuude Narváez fangen nieme. Sien Suldoaten unnerstoalde hie nu sien oain Kommando.
Ätterdät Cortés touräächkoom, roate dät Kampe twiske Spoaniere un Azteken, deerbie wuude Motēcuhzōma Xōcoyōtzin fon sien Loundsljuude mäd Steene doodsmieten, uumdät hie fersoacht hiede, do Azteken tou tällen, dät jo toureeke skuulen. Cortés saach ätter uurs neen Muugelkhaid, as uut ju Stääd tou fluchtjen. Die Fersäik, in ju Noacht ap dän 1. Juli 1520 uut Tenōchtitlan tou äntkuumen, kostede bienaist tjo Fjoodendeele fon do spoanske Suldoaten dät Lieuwend.
Wilst sik Cortés sien Troppe in do foulgjende Wieken ferhoalde, roate dät in ju aztekiske Haudstääd een Pokken-Epidemie, ju sowät säkstich Prozent fon do Ienwoonere uumebroachte, deerunner uk dän näien Köönich Cuitlāhuac. Sin Ätterfoulger Cuāuhtēmoc kuude nit ferhinnerje, dät die Köönich fon Tetzcohco dän Buund briek un do Sieden wikselde. Touhoope mäd do Tlaxcalteken, Kriegere uut Tetzcohco un Ferstäärkenge uut Kuba begon Cortés mäd ju Beleegerenge fon ju Stääd, ju ap dän 13. August 1521 mäd ju Iennoame fon ju stäärk fernäilde Stääd eendede. Ju Stääd roate sik eerste, as hieren Köönich dood waas.
Ätterdät ju Haudstääd faalen waas, waas die Räst fon dät Azteken-Riek licht iennuumen.
Cortéz wuude, uk wan ju Paatäi fon Velázquez oun'n Hoaf juun him däidich waas, fon Koarl V. as Upper-Fäildheer un Steedhoolder fon Näispanien ounärkoand. Hie liet ju Haudstääd wier apbaue (noch däälich stoant ju mexikoanske Haudstääd Mexiko-Stääd ap do Ruinen fon Tenōchtitlan), stoalde Raue un Oardenge in't Riek häär un bedreeuw mäd grooten Ieuwer ju Uutspreedenge fon't Kristendum. Uk unnernoom hie in 1524 aan Fäildtoach ätter Honduras. Kuut deerätter wuude Cortés bie Koarl V. beskeeldiged, dät hie sien Boantje misbruukt, Ljuude ärpräsjen däd un ätter Uunouhongegaid strieuwet. As die Kaiser un Köönich deeruum in 1526 Unnersäikengs-Gjuchtere ätter Mexiko soande, geen Cortés fräiwillich ätter Spanien, wuude fon dän Köönich mäd aan Oarden uutteekend, kreech dän Titel fon aan Marquis del Valle de Dajaca un betjuudende Lounderäien in Näispanien.
Leete Jiere Beoarbaidje
In 1530 koom Cortés wier in Mexiko oun, man hie hiede junner bloot noch militääriske Befeels-Gewalt. Ju Fierenge fon do Zivile Seeken wuude een Behöörde, ju Audiencia de Nueva España uurdrain. Leeter wuude buppedät noch Antonio de Mendoza as Vize-Köönich ätter Mexiko soand. Deer waas Cortés goarnt glukkelk uur. Hie geen ap näie Äntdäkkengen uut un foont in 1536 dät Hoolichailound Läich-Kalifornien, dät hie sälwen wäil eerste foar'n Ailound heelt. Ätters geen hie wieruume ätter Spoanien, man hie wuude deer nit moor mäd so groote Eere apnuumen, un sien Ounspröäke wuuden nit ärheerd. Ap dän 2. Dezember 1547 stoorf hie ap een Loundgoud in Castilleja de la Cuesta, tichte bie Sevilla in Spanien.