Waareld

As Waareld beteekent me kuut aal, wät dät rakt of touminst aal, wät uus tougungelk is.

Die Begriep Waareld in ferskeedene Feeke

Geografie

Uus Waareld: ju Äide

Ju Waareld ätter Herodot (Antike)

So as dät däälich bekieked wäd, is die Begriep Waareld, beleeken ap dän natuurwietenskuppelken Ärkantnis-Horizon, juust so tou ferstounden as dät uus bekoande Universum mäd aal sien Bestounddeele. Daach wäd ju Beteekenge "Waareld" in wäkke Touhoopehonge noch as n Synonym foar "Äide" bruukt, so biespilswiese in do Begriepe "Waareldkoarte" as een Koarte fon ju heele Äidbupperflakte. Uk ju Beteekenge "waareldwied" belukt sik maast bloot ap ju Äide, nit ap dät Universum.

Politik

In ju Politik wäd Waareld deelwiese foar Ouskeedengen in geografiske, wietenskuppelke un kulturelle Perspektive bruukt. Me boalt biespilswiese fon ju Oolde Waareld, ju Näie Waareld, fon een Waareldriek, fon een Eerste, Twäide, Trääde un Fjoode Waareld, of uk fon een wäästelke un een islamiske Waareld, man uk fon ju heele Äide, wan biespilswiese fon Waareldpolitik boald wäd.

Sosjologie

In dän Sproak-Bruuk rakt dät masse Uutdrukke, do dät Woud Waareld beienhoolde, sik beluukend ap moanskelke Hooldengen juunuur aal, wät uum jo tou is. Maasttieds heert suk aan ap moanskelke Touhoopehonge beleekenen Waareldbegriep uk ju Foarstaalenge fon bestimde Sätgjuchte, wierätter ju Waareld funktioniert, un wäkke Gloowens-Sätte, do as Gruundsleek foan dät Waareldferhoolden un ju Waareld-Tjuudenge jäilde.

Tou Waareld as sosjoale Kategorie heere biespilswiese Begriepe as Waareldbekiekenge (düütsk: "Weltanschauung") un Waareldbielde, also ju Sjucht fon dän Moanske ap dät, wät uum him tou is un ju Tjuudenge fon aal dät. Attribute as waareldeepen, waareldwoand of waareldfroamd beluuke sik ap "Waareld" as een Synonym foar Sälskup un Kultuur, wierbie aan Moanske as uumso waareldwoander jält, je moor hie sik in ju Waareld, dät hat uk in uur Kultuur-Kringe, tougjuchtefiende kon.

Beroupswaareld of ju Waareld fon ju Politik sunt stoundende Begriepe foar dät Aaltouhoope fon sälskuppelke Deelberieke. Wikt Toanken un Honneljen fon een oankelde Person fon sälskuppelk ounärkoande Normen tou stäärk ou, boald me deer fon, dät dät 'waareldfroamd' is of ju Person in een Privoatwaareld, Phantasie-Waareld, of Skienwaareld lieuwt. As 'Waareld-ouwoand' jält biespilswiese dät Lieuwend fon Eremiten, Mystikere of Asketen.

Theologie

Deerstaalenge uut dät 15. Jierhunnert fon Ptolemäus sien Foarstaalenge fon ju Äide

In't Kristendum beteekent Waareld dät Aaltouhoope fon Moanskene un do natüürelke un uurnatüürelke Moachte, do dän Wille fon God juunstounde. Düt Ferstoundnis fiert dieruum in dän Sin toun Breek mäd ju Waareld, dtä Goddes Wille in aal do Seeken mäitreekend wäd, man ap ju uur Siede uk tou aan Oainwäid fon ju Waareld as fon God moakede, man sändich wuudene Skäppenge.

Oafter wäd in ju Theologie uk ju Formulierenge waareldsk bruukt, dät hat in dän Sin fon dät tiedelk Äidske, dät säkuloare, materielle, profoane in dän Unnerskeed tou dät Goddelke, Hillige un [[Eeuwegaid|Eeuwige.

Jesus Kristus, foar ju Waareld die Ouhälper fon Sände, Dood un Hälle is ätter biebelske Leere dät Siel un ju Bestimmenge fon aal do Moanskene un ju heele Geskichte. Aal do Sänden - also dät Monskene fon ju Naite tou God ouwieke of fon ju Heeregaid juun him, ap wäkke Wiese uk immer - tälle in dät Kristendum tou dän Beriek fon dät Waareldske, dät die Gloowende truch Bekrierenge tou Jesus Kristus, dät Äntfangen fon ju uut fertjoonstloose Gnoade skoankte Seelegaid tou uurwienden häd. Ju Apokalypse is in ju kristelke Eschatologie dät truch God wilst dät Lääste Gjucht broachte Eende fon ju Waareld un die Begin fon dät fuleendede Goddesriek.

Philosophie

Foar Kant kumt dän Begriep foin ju Waareld bloot een regulative Betjuudenge tou, uumdät hier neen Bekiekenge (düütsk:Anschauung) äntspräkt. Bekiekengen hääbe wie näämelk aaltied bloot fon oankelde Objekte. Man ju Waareld kon uus nooit as n oankelde Seeke, un uk nit in't Heele roat weese. Daach häd die Begriep aan bestimden Wäid as Orientierengs-Hälpe, ju Idee fon ju Waareld blift een regulative Idee fon ju riene Fernul.

Foar ju Phänomenologie is ju Waareld een Horizont-Phänomen. Dät hat, ju is ätter Karl Jaspers foar ju moanskelke Existenz bloot in Foarm fon Skeed-Situationen tou ärfoaren un lät sik juust nit bekrieuwe as ju Summe fon aal, wät dät rakt. Ju Waareld is fuulmoor eerste ju Bedingenge deerfoar, dät uus in hier oankelde Dinge juunkuume konnen. Ju gungt deeruum älke Beluukenge juunuur Binnewaareldske Seeken foaruut. Martin Heidegger fersoachte buppedät, ju Subjekt-Objekt-Kleeuwenge truch dän Begriep fon dät In-ju-Waareld-Weesen tou uurwienden. Wilst die näitiedelke Subjektivismus mäd Descartes een Uutnuurfaalen fon Subjekt un Objekt foarbroachte un deermäd ju ärkantnistheoretiske Fräige, wo dät waareldloose Subjekt die Tougong tou ju Buutewaareld slumpet, is foar Heidegger dän Moanske immer al een Waareld meeroat. Bääte dät Phänomen fon ju Waarled kon deerbie toankend nit touräächgeen wäide, uumdät ju Waareld een sinnhaftige Totalität is. Sin is oaber een Emergenzphänomen, dät nit truch tou Touhoopestukjen fon eerste sinloose (also beluukengsloose) Objekte rekonstruierd wäide kon.

Medien

Uum do Figuuren un dät Skjoon in Serien of Filme fon ju reoale Waareld outouskeeden, wäide oafter do Uutdrukke Serienuniversum of Filmuniversum bruukt. Jo beluuke sik deerap, dät ju Waareld, as ju in dän Film of ju Serie wiest wäd, nit reoal is, man daach as een komplette Waareld in dän sosjologisken Sin tou bekiekjen is.

Wällen

• Düssen Artikkel is foar groote Deele uut ju düütsksproakige Wikipedia uursät.