Sweerkraft

Sweerkraft of Gravitatonskraft is n Anluukengskraft ju two Massen apnunner uutäiwe. Sweerkraft is ju Uurseeke fon ju ätter unnern gjuchte Kraft, ju aal Köärpere ap ju Äide unnerfiende. Sweerkraft kon oawers uk uur groote Oustande uutäiwed wäide, as toun Biespil twiske ju Äide un ju Moune un soogoar twiske Stiernsysteme. Jusälge Sweerkraft ju deerfoar feroantwoudelk is dät n Appel ap de Gruunde faalt, ju suurget uk deerfoar, dät ju Moune af n Satellit in hiere Boanen blieuwe uum de Äide tou un ju Äide in hiere Boane uum de Sunne tou.

Sweerkraft haalt do Planete in hiere Boane uum ju Sunne (nit ätter Mäitestoab).

Sweerkraft ap ju Äide

Ju Sweerkraft F twiske twäin Köärpere kon beskrieuwen wäide fon Newton sien Sweerkraftgesäts,

$F=-G{\frac {m_{1}m_{2}}{r^{2}}}.$

wier G = Gravitationskonstante, m1 un m2 do Massen un r die Oustand twiske do Köärpere.

Do Sweerkraftsgesätse fon Newton sunt ap eenfachste foar Punktmassen, man sunt fon Newton uk formulierd wuuden foar kuugelfoarmige Köärpere. Ap de Äide mout me deermäd reekenje, dät ju Äidkuugel nit homogeen is (ju Masse is nit alleweegense gliekmäitich fersprat). Deeruum is ju Sweerkraft ap wäkke Steeden ap ju Äide wät gratter as ap uur Steeden.

Fääre suurget ju Traalenge fon ju Äide uum hiere Oakse deerfoar, dät aal Objekte ap de Äide uk n Zentrifugalkraft unnerfiende, ju der ap him ienwierket. Je fääre n Objekt fon ju Oakse oawe is, je gratter is deer ju Zentrifugalkraft. Ap dän Äquator is disse Kraft ap stäärkste un bie do Poole is ju nul. Ju resultierjende Kraft apgruund fon ju Sweerkraft is also gratter, je naier me an do Poole (d. h. je gratter die Brattegroad) is.

Uurigens is ju Foarm fon ju Äide bie do Poole licht ouflakked. Dät betjut, dät do Poole tichter an ju Midde fon de Äide sunt un deermäd ju Sweerkraft an sik deer uk al wät gratter is.

Geskichte fon dät Studium fon Sweerkraft

Deer is min bekoand uur ju Unnersäikenge fon ju Sweerkraft in dät Oalerdum; do griechiske Philosophe hääbe deer oawers bietiede uur boald. Aristoteles toun Biespil häd meend, dät alles faalt, deeruum dät in de Midde fon de Äide ju "natüürelke Steede" fon ju Materie is in ju sonaamde Leere fon de Natuur. Unner ju wietenskuppelke Revolution waas Galileo Galilei die eerste, ju Sweerkraft tou unnersäiken truch Beooboachtenge fon do Boane fon Heemelsköärpere un Experimente ap de Äide.

Isaac Newton had ju Betjuudenge fon ju Sweerkraft foar ju Astronomie fersteen. Hie häd mäd sien Gravitationsgesäts do Boanen fon do Planete ärkläärd, do Nikolaas Copernicus, Johannes Kepler un Tycho Brahe eer al beskrieuwen hieden, oawers nit ärkläärje kuuden. Dät rakt ne berüümde Geskichte, dät Newton sien Inspiration kriegen hääbe schäl, as him n Appel ap sin Kop fäl, as hie unner n Appelboom ieuwen sliepen hiede. Hie häd uk ärkoand, dät ju Moune in Wuudelkhaid stoadich ätter de Äide faalt, man dät ju truch hiere groote Gauegaid sieläärge nit ju Äide träft, man altied deeruumtou troalt. Newton häd deeruum spekulierd, dät et muugelk weese skuul, ne Kanonenkuugel in n Uumloopboan tou brangen, wan ju mäd ne uuträkkend hooge Gauegaid (sjuch Fluchtgauegaid) ouskeeten wuude. Technisk waas et gnauer tou kweeden, dät ju Moune un ju Äide sik bee uum n gemeenskuppelken Punkt traale. Ju Wierkenge fon ju Moune hiere Sweerkraft ap de Äide kon düütelk blouked wäide an ju Tiede.