Luudgeskichte

Ju Luudgeskichte (dt. Lautgeschichte) rakt ju Äntwikkelenge fon do Luude. Deerbie fint me ferskeedene Wierkengen, as:

• Vokoalheeuwenge
• Assibilation
• Umlaut
• Äntruundenge
• Vokoaldienenge

Äntwikkelenge fon do seelter Luude

As Biespil fon wät deerbie hääruut kumt, reeke wie dät hier foar do seelter Luude.
Foar do Oukuutengen, sjuch Sproakoukuutengen.

1. Do kuute Vokoale

Sfr. a < aofr. a < germ. ai foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. Atter Eiter, hatst (du) heißt.
::< germ. au foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. lapt (er) läuft, gratter größer.

< germ. a foar gewisse r -Ferbiendengen, t.B. baddenje U < afr. barnia brennen,

addenje U ernten.

- foar l -Ferbiendengen, t.B. falsk falsch.

- foar h -Ferbiendengen, t.B. lachje S lachen.

- foar Dubbelkonsonant un dunkeren Vokoal fon ju Foulgesilwe, t.B. Appel

Apfel, Takke Zacke, Ast.

- foar Nasoal of l + uur Konsonante un i, j fon ju Foulgesilwe, t.B.

Hanne Henne, kaller kälter (fergl. Kramer 1983.71).

- truch w -Ienfloud in was S war.

- in Leenwoude, t.B. Damp Dampf, Gant Gänserich.

Sfr. ä < aofr. e < germ. e, t.B. hälpe helfen, säks sechs.

< germ. a in sleetene Silwe, t.B. Säk Sack.

< germ. a + i -Umlaut, t.B. Bääd < Bäd Bett, sätte setzen.

< germ. i foar r in Särke S Kirche.

< germ. u + i -Umlaut, t.B. Bält Haufen, tän dünn.

< germ. æ: foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. lät (er) läßt.

< germ. ô + i -Umlaut foar kuutjende Konsonantferbiendenge t.B. blätst (du) blutest.

- in Leenwoude, t.B. Knächt Knecht.

Sfr. i < aofr. i < germ. i, t.B. Fisk Fisch, bidje bitten.

< germ. î foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. licht leicht, drifst (du) treibst.

- in Leenwoude, t.B. Finster Fenster, Bichte Beichte.

Sfr. o < aofr. o < germ. o, t.B. Dochter Tochter, Holt Holz, hol hohl.

< germ. a foar Nasoale, Mon Mann, lom lahm, hongje hängen.

< germ. a in bolde bald, swot schwarz.

< germ. â foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. brochte S brachte.

< germ. ô foar kuutjende Konsonantferbiendenge, t.B. sochte S suchte.

Sfr. ö in Skäddel mädunner insteede fon o, t.B. Böskup Botschaft; Fröst Frost, nöchtern nüchtern, Snötte Rotz
Sfr. u < aofr. u < germ. u, t.B. Tunge Zunge, Sunne Sonne, truch durch.

< germ. a in gunge gehen.

Sfr. ü in Skäddel mädunner insteede fon u, t.B. brülje brüllen, Glük Glück, Süster Schwester (Ma195-212).

- in Leenwoude, t.B. Hülŝe Stechpalme, düftich tüchtig.

2. Do loange un hoolichloange Vokoale

Sfr. aa insteede fon Sfr. a besonders foar sk, st, r + Konsonant un Doppelkonsonanten, t.B. Taaske Tasche,

Traast Trost, Haat Herz, Laadere Leiter.

in U,S insteede fon Sfr. oa, t.B. Maanske Mensch, Waater Wasser.

Sfr. ää insteede fon Sfr. ä besunners foar Frikative, stämhafte Plosive un r- Ferbiendengen, t.B. Glääs Glas,

Blääd Blatt, Gäärs Gras.

Sfr. ee < aofr. ê < germ. ai in uur Falle as bie aofr. â, sfr. oo, t.B. breed breit, Been Bein, deele

teilen, leede leiten.

< germ. au + i -Umlaut, t.B. leeuwe glauben, heere hören, steete stößen, skeen schön.

< aofr. ê < afr. e in eepene Silwe < germ. e of a + i-Umlaut, t.B. breeke brechen, meete

messen, Steede Stätte.

< afr. æ < germ. a foar nd, mb, ld + i -Umlaut, t.B. Beend Band, keeme kämmen, Keelde Kälte.

< aofr. e in eepene Silwe of foar lk, lg, rt usw.

< germ. e, t.B. meelke melken, Feelge Felge.

< germ. a, t.B. Leeken Laken, leeter später.

< germ. u + i -Umlaut, t.B. Eeuwel Übel, eepen offen.

- insteede fon tou ferwachtjen äi foar r un u, t.B. Beere Bahre, Eeuwend Abend.

Sfr. íe maast Variante fon sfr. ie, wier Biespiele roat sunt.
Sfr. ie < aofr. î < germ. î, t.B. Íes Eis, Iersen Eisen, biete beißen, drieuwe treiben, Wieuw Frau, Tied Zeit.

< germ. i + Nasoal foar Spirans, t.B. swied sehr, fieuw fünf.

< germ. i + i in Kniebel Knie; vgl. sfr. äi.

< germ. i + g in rient (es) regnet.

< germ. ê2 in hier hier, hiet hieß, tierje zieren.

- truch Palatoalienfloud in Jier Jahr, Sies Käse.

- in R, S insteede fon äi foar r, t.B. Hiere Haare, Tierm Darm, Iere Ähre, Iedenst Ernst.

- in Leenwoude, t.B. Diert Tier, Dieselboom Deichsel.

Sfr.R oa < aofr. a < germ. a foar gewisse Konsonante, t.B. Moanske Mensch, stoanst stehst, hoalt hält,

Hoangst Pferd, Noacht Nacht, sloachtje schlachten, Soalt Salz,

Oakse Achse, koanst kennst.

< germ. a in eepene Silwe, t.B. Spoade Spaten, hoalje holen, Woater Wasser.

- insteede fon Sfr. o besonders foar ng, ch un r -Ferbiendengen, t.B. loang lang, Noacht Nacht, Stoarke

Storch.

Sfr. öä insteede fon ö in Lehnwörter, foarallem in eepene Silwe un foar l un r, t.B. Köäkene Küche, Sköäwel

Schlittschuh, Köär Wahl.

Sfr. oo <aofr. â < germ. ai in eepene Silwe, in dän Fal ju Foulgesilwe dunkeren Vokoal of w änthaalt, t.B. Toone

Zehe, moor mehr.

- unner Ienfloud fon n w, insowied nit i-Umlaut wierked häd, t.B. two zwei,

Wooge Wand, wook weich.

< germ. au, t.B. Ooge Auge, Oor Ohr, Boom Baum, bood bot, bloot bloß, hooch hoch, rood

rot.

< aller a fon ju Ieuwenskesilwe: dwo tun, slo schlagen.

< aofr. a foar ld bie oolde Deenenge, t.B. oold alt, hoolde halten.

- foar lm, lk, lv, lg bie jungere Deenenge: Hoolm Halm, Boolke Balken, hoolwe halbe,

foolgje felgen.

- in woorm warm.

< afr. o in eepene Silwe < germ. o, t.B. Hoose Strumpf, Koole Kohle, Roome Rahmen un Pluroale

as Loote bie Lot Los, Geboode bie Gebod Gebot.

< afr. ô < germ. a foar Nasoal, t.B. Hoone Hahn, moonje mahnen.

Sfr. öö in Leenwoude, t.B. Dööntje Erzählung, Lööper Läufer.
Sfr. úu maast Variante fon sfr. uu, wier Biespiele roat sunt.
Sfr. uu < aofr. û < germ. û, t.B. Húus Haus, Tuume Daumen, bruuke brauchen.

< aofr. u < germ. u unner Deenenge foar Konsonantgruppen (mb, nd), t.B. Huund Hund, fuunen

gefunden, Muude Mündung, oawers unner unter, hunnert hundert.

- in eepene Silwe < germ. u, t.B. Suun Sohn, Nuute Nuß.

- foar r, l un Konsonant < germ. u, t.B. stuurwen gestorben, guulden gegolten, wuuden

geworden.

- in R, S insteede fon ou foar r, t.B. Suurge Sorge, Bruur Bruder.

- in Leenwoude, t.B. Aluun Alaun, Fuusel Fusel.

Sfr. ü’ü maast Variante fon Sfr. üü, wier Biespiele roat sunt.
Sfr. üü in Leenwoude, t.B. Dü'üwel Teufel, dü'ütsk deutsch; Küüt Wade.

- in R un S biewielen insteede fon i, ie unner Ienfloud fon rundede Luude, t.B. wüüld wild, wüül wollte, Rüüde Sumpf.

3. Do Diphthonge mäd Ounfangsbetoonenge

Sfr. aai in U un S insteede fon oai.
Sfr. aau is Variante fon au.
Sfr. ai < aofr. ei (< germ. a, e, u + palatoalen g), t.B. Dai Tag, Wai Weg, Bail Bügel, Aide Egge, nai nahe.

- in Leenwoude, t.B. Raise Reise, gail üppig.

Sfr. au < aofr. au (âw, âv) < wgerm. auw, z.B haue hauen, Dau der Tau.

< aofr. a + w, t.B. Hauk Habicht, Fauene Mädchen.

- in Leenwoude, t.B. Tau das Tau, gau schnell, nau genau.

Sfr. äi < aofr. ê in uur Falle as bie Sfr. ee, nämmelk:

< germ. ê2, t.B. Bräif Brief.

< wgerm. â < germ. æ:, t.B. räide raten, läite lassen, Träid Draht, wäit naß, Äil Aal.

< germ. a + Nasoal foar Spirans unner Ienwierkenge fon i-Umlaut: Gäise Gänse.

< germ. î, t.B. träi drei, säie nähen, Fäind Feind.

< germ. ô + i-Umlaut, t.B. fäile fühlen, gräin grün.

< germ. û + i-Umlaut, t.B. Häid Haut, läide läuten.

< aofr. e foar rd, rn, rth, t.B. Häid Herd, Jäiden Garn, Wäid Wert.

- in Leenwoude, t.B. Däif Dieb.

Sfr. äuw < oold e (< germ. u mäd i-Umlaut) + w, t.B. skäuwen geschoben, stäuwen gestoben; uk häuw hieb.

Ferglieke Löfstedt 1928.210.

Sfr. eei is Variante fon äi, foarallen in S.
Sfr. eeuw insteede fon ee + w of äi + w, t.B. leeuwe glauben, Sleeuwe Ärmel.
Sfr. ieuw insteede fon ie + w, t.B. Skieuwe Scheibe, ieuwen eben, Wieuw Frau.
Sfr. oai < aofr. ai (êi) < afr. ê (< germ. ai, æ: usw.) + j of palatoalen g, t.B. Oai Ei, toai zähe, oaien eigen.
Sfr. oi < aofr. o + w, t.B. bloie blühen, groie wachsen.

- in Leenwoude, t.B. Floitepipe Flöte, Moite Mühe.

Sfr. oou is Variante fon ou, foarallen in S.
Sfr. ou < aofr. ô < germ. ô, t.B. Bouk Buch, goud gut, roupe rufen.

< germ. a + Nasoal foar Spirans: Gous Gans, our ander.

< germ. æ: foar Nasoale: Moune Mond, Spoune Span.

< aofr. o bie oolde Deenenge foar gewisse Konsonantgruppen:

- foar ld: Gould Gold, skould gesollt.

- foar rd, rþ, rn, t.B. Woud Wort, Noude Norden, Houden Horn, Touden Turm.

< aofr. ô < afr. ô foar mb, nd, t.B. Koum Kamm, Lound Land, Hounde Hand; in Zusammenstellungen Lond- usw.

- insteede fon tou ferwachtjen oo in Oue Schaf, ou ab, Ougend Ofen.

- in Leenwoude: Rouse Rose, Kroune Krone, Moude Mode.

Sfr. öi in Leenwoude, t.B. Möie Tante, Köike Kuhkalb.

- as Variante fon oi.

Sfr. ööi is Variante fon öi, foarallen in S.
Sfr. uui in truuje drohen, in S bluuje blühen.

4. Do Diphthonge mäd Eendbetoonenge

Sfr. ja < aofr. ia < germ. eu (eo) in dän Fal nit i-Umlaut foarliech, t.B. Bjastmolk Biestmilch, djapper tiefer, ljauer lieber.
Sfr. jaa insteede fon sfr. ja as aa insteede fon a, t.B. Tjaaske Driesche, US Jaader Euter, US ljaacht licht.
Sfr. joa in R biewielen insteede fon jaa, t.B. ljoacht licht.
Sfr. joo < aofr. ia in eepene Silwe, t.B. bjoode bieten, ljoo lieb.

< afr. ê (< wgerm. â < germ. æ:, Kontraktions-ê usw.) + dunkeren Vokoal, t.B. mjoo mähen, sjoo sehen, kjoo krähen.

Sfr. jou < aofr. iow < wgerm. eu foar w < germ. e foar w, t.B. Tjoue Treue, Rjou Reue, Jou Sie, fjauer vier.
Sfr. ju < aofr. ieuw < germ. eu bie i of j fon ju Fougesilwe, t.B. bjut (er) bietet, ljucht (er) lügt.

< germ. i foar hs, ht, t.B. Mjuks Mist, gjucht recht.

< germ. i mäd u-, w-Umlaut, t.B. sjunge singen, stjunke stinken, tjuk dick.

< aofr. î + Vokoal fon ju Ieuwenskesilwe in fjuntelk freundlich.

Sfr. jü is Variante fon ju, foarallen in S.
Sfr. ju is Variante fon juu.
Sfr. juu < aofr. ieuw unner Deenenge in eepene Silwe

< germ. eu, t.B. djuur teuer, Ljude Leute.

< germ. i, in Jukel Eiszapfen, njuugen neun.

Sfr. jü is Variante fon juu in S in Ljüde Leute, betjüde bedeuten.

5. Do Konsonante

Sfr. b :< afr. b in Anlaut < germ. b, t.B. Bouk Buch, bite beißen.

< afr. bb < germ. bb, t.B. Krääbe Krippe, Äbbe Ebbe.

- swuunden in afr. mb < germ. mb. t.B. Loum Lamm.

- in Leenwoude: Goabel Gabel, Oarbaid Arbeit.

Sfr. ch < afr. ch < germ. h, hh, g, t.B. ticht dicht, hooch hoch, fljucht (er) fliegt, Bierich Berg.

< afr. v ätter l, r, in R un S, t.B. hoolich halb, Kuurich Korb.

Sfr. d :< afr. d < germ. d, ð, t.B. deel nieder, räide raten, oold alt.

< afr. dd < wgerm. dd, t.B. Laadere Leiter, ädder früh.

< afr. th in Anlaut < germ. þ in di der, dät das, dit dieses.

< afr. th in Inlaut in kweede sagen, Reede Räder (swuunden in Bruur Bruder, Räir junges Rind usw.)

< afr. th in Auslaut in Dood Tod, Sood Brunnen.

- as Uurgongsluud in kloorder klarer, Mööŝder Mörser.

< afr. r foar n, l, t.B. jädden gern, Gäddel Gürtel.

- in Leenwoude, t.B. Dröiŝelke Drossel, Däif Dieb.

- swint oafte foar j, t.B. ju ieuwenske dju die; wäd oawers uk j foarsloain: Djier ieuwenske Jier Jahr.

- swint inlautend ätter afr. kuuten Vokoal + l of n: Oaler Alter, hoalst hältst, minner weniger, Honnel Handel, unner unter.

- is swuunden foar sk in Boskup Botschaft.

Sfr. f < afr. f, ff < germ. f, ff, t.B. Fisk Fisch, skufst schiebst, skiffe sortieren, doof taub.

- in Leenwoude: Kraft Kraft, Koafje Kaffee.

- is swuunden in Jool Rad (afr. fial), bääte hinter (U bääfte), ätter, afr. efter nach.

Sfr. g is Variante fon ĝ.
Sfr. 'ĝ < afr. g, gg < germ. g foar dunkere Vokoale, gg, t.B. ĝreeuwe graben, ĝoud gut, Tjuuĝe Zeuge, Brääĝ (neben Brääch) Brücke.

< afr. r foar i in ĝjucht 'recht', Ĝjoome 'Riemen'.

< afr. v in Inlaut < germ. b, t.B. sooĝen sieben, Ouĝer Ufer.

< afr. th woarskienelk in Fouĝer 'Fuder' (Kramer 1970, Fort Ss188).

Sfr. h < afr. h in Anlaut < gem. h, t.B. Houd Hut, hooch hoch; swuunden foar j, r, l, n, w.
Sfr. j < afr. i (j) in Anlaut < germ. j, t.B. Jier Jahr, jung jung.

< germ. g foar hälle Vokoale, t.B. joote gießen, jeel gelb, Jäild Geld.

- is näi in do Diphthonge mäd Eendbetoonenge, t.B. Fjuur Feuer.

< afr. i in do swäkke Verbe fon ju 2. Klasse, t.B. moakje machen.

- is uutfaalen in Sooke Wange (afr. tziake), Suken Küken.

Sfr. k :< afr. k, kk < germ. k, kk, t.B. koold kalt, Hoake Haken, wook weich, Äkker Acker, Soaks Messer.
Sfr. l :< afr. l, ll < germ. l, hl, ll, t.B. lom lahm, leet spät, luud laut, Wälle Quelle, dul toll.

- swint in Anlaut biewielen foar j, t.B. Jude neben Ljude Leute.

- swint biewielen twiske f un l, t.B. fjooge neben fljooge fliegen.

Sfr. m :< afr. un germ. m, mm, mb, t.B. Moune Mond, Noome Name, klom klamm, Koum Kamm.
Sfr. n :< afr. n, nn < germ. n, hn, nn, t.B. näi neu, Eende Ende, Lound Land, Näkke Nacken.

< afr. nd in Part. präs., t.B. stounen stehend, sowie in un und.

Sfr. ng :< afr. un germ. ng un n in nk, t.B. Song Gesang, toanke denken.
Sfr. p :< afr. un germ. p, pp, t.B. Peere Birne, loope laufen, Roop Seil, Knäppel Knüppel.
Sfr. r' :< afr. r < germ. r, anlautend hr, inlautend z, t.B. rood rot, grattergrößer, Oor Ohr, Ring Ring, moor mehr.

< afr. d in kri < kedi jener, krät < kedät jenes.

- Metathese t.B. in Gäärs Gras, baadenje < afr. *barnia brennen.

- Uutfal foar d, t in Woud Wort, Stäit Schwanz, Jädde Gerte u. a. m.

- Uutfal foar j in tjou treu, fjooŝe frieren u.a.m.

Sfr. s :< afr. un germ. s, ss, t.B. sitte sitzen, bäst (du) bis, loos leer, Kääsen Kissen.

< afr. tz in Anlaut < wgerm. k foar hälle Vokoale < germ. k, t.B. Säärse Kirsche, Sies Käse, Säspel Kirchspiel.

- in Leenwoude, t.B. Sipel Zwiebel, Sukker Zucker, Käärse Kerze.

Sfr. ŝ :< afr. s twiske Vokoale, t.B. weeŝe sein, Huuŝe Häuwser, roaŝje rasen.

< afr. dz in Inlaut < wgerm. g foar hälle Vokoale, t.B. Wääŝe Wiege, lääŝe liegen, legen.

Sfr. sch [sx] < aofr. sk in Anlaut < germ. sk, t.B. schrieuwe schreiben, Schaad Schatten.
Sfr. sk < aofr. sk in In- un Auslaut (säilden in Anlaut), t.B. Paasken Ostern, Tusk Zahn.
Sfr. t :< afr. un germ. t, tt, t.B. Tid Zeit, slite schleißen, groot groß, sitte sitzen.

< afr. th in Anlaut < germ. þ, t.B. täärske dreschen, Tisel Distel, Toarst Durst.

Sfr. ts :< aofr. tz in Inlaut < urfr. k foar hälle Vokoale < germ. k, t.B. Wätseldai Werktag, hitselje hecheln.
Sfr. w :< afr. w < germ. w, hw, t.B. woorm warm, Winter Winter, twäärs quer, skuuwe schieben.

< germ. ô in dwoo tun.

- inlautend in Leenwoude: Gloowe Glaube, Düüwel Teufel.

- swuunden in Jood Unkraut, afr. *wiad.

[Uursät un uumboukstabierd ätter mien Oarbaid Kramer 1994, Sieden 22-26].