Hälgelound

Hälgelound (dt. Helgoland) is dät eensichste fräiske Fälsenailound. Ap Hälgelound wäd uk n Oard Fräisk boald, dät Hälgeloundske. Ju Äiloundgruppe Hälgelound un Düne heere siet 1890 tou dät düütske Stoatsgebiet un sunt touhoope ju amtsfräie Meente Hälgelound in n Kring Pinneberg (Släswiek-Holstein). Ju Ailoundgruppe lait fjautich Kilometer foar ju Kuuste un is Deel fon dät düütske Wirtskupgebiet, man nit fon dät Tolgebiet fon ju Europäiske Union un uk nit fon dät düütske Ougoawengebiet. Ap Hälgelound woonje 1.267 Moanskene (2008).^[1]

Geografie

Do staile Fälsen fon't Hälgelound.

Hälgelound lait in ju Düütsken Bucht, ungefeer 47 Kilometer wäästelk fon ju Wäästkuste fon ju Hoolichailound Eiderstedt. Ätter dät Suuden wai sunt et 43 Kilometer bit tou Wangerooge. Ju Loage fon Hälgelound in dät geogroafisken Koordinoatensysteem (WGS 84) is 54° 11' noudelke Bratte un 7° 53' aastelke Loange. Wät ju Ferwaltenge angungt is dät Ailound Deel fon dät Buundeslound Släswiek-Holstein, un heert tou dän Loundkring Pinnebierich. Ju Fläche fon dät Haudailound is ungefeer 1 Km². Ju Fläche fon Düne, dät Ailound ieuwenske Hälgelound, bedreecht ungefeer 0,7 Km².

Haudailound

Dät Haudailound wäd historisk maast twiske 'Buppelound' un 'Unnerlound' apdeeld. Siet dät 20. Jierhunnert kon dät Ailound in fieuw Gebiete apdeeld wäide: Buppelound, Unnerlound, Middellound un do in't 20. Jierhunnert apkemen Noudaastlound un Suudhoawen.

Dät Buppelound fon dät Haudailound is dät Deel ap do Fälsen, dät Unnerlound lait suudelk un aastelk fon do Fälsen fuul läiger. Dät Unnerlound is mäd Trappen un n Foarstoul ferbuunden mäd dät Buppelound. Ap ferskeedene Steeden kon me noch do Bombenkrater uut dän Twäiden Waareldkriech sjo. An ju Suudwäästsiede kon me noch dät Resultoat fon ju Sprängenge fon 1947 sjo. Do Briten hieden deer ungefeer 6700 Tonnen Munition spränge läiten un deertruch wuude n groot Deel fon dät suudwäästelke Buppelound fernäild. Deertruch äntstuude deer dät 'Middellound'. Fon dät oolde Bunkersysteem is n Deel bewoard bleeuwen.

Dät Haudailound is gjucht bekoand uum do staile roode Fälsen. Ju Loange Anna is 48 m hooch un stound appe Noudsiede fon dät Haudailound as n Fälstouden gans fräi fon do uur Fälsen. Siet dän Stoarmfloud fon 1720/1721 sunt dät Haudailound un Düne fonnunner tränd.^[2]

Düne

Aastelk fon't Haudailound, an ju uur Siede fon ju litje Seesträite Reede, lait Düne. Die Oustand twiske disse Ailounde is een bitje minner as een Kilometer. Düne wäd uk dät Badailound of dät Strandailound namd un waas bit tou n Stoarmfloud in't Jier 1721 truch n Natuurdom mäd Hälgelound ferbuunen. Ap't Ailound is n litjen Fluchplats, n Campingplats un uk een Bungalowtäärp anlaid wuuden.

Geskichte

Do Ailoundfoarme fon 1652 bit däälich
1652
1910
2010

Hälgelound waas aal in dät 7. Jierhunnert fon Fräisen bewoond. Ätter n Skrieuwen fon n kristelke Missionoar Willibrord waas Köönich Radbod uum dät Jier 700 ap dät Ailound. In jusälge Ättergjucht skrieuwt Willibrord uur dän heedensken God Forsite. Fon 690 bit 714 fersäikede Willibrord do Fräisen ap t Ailound tou missionierjen, man sunner Ärfoulch.

In dät Jier 1807 besätte britske Truppen dät Ailound un Hälgelound wäd n Kolonie fon dät Fereenigde Köönichriek Grootbritannien un Irlound. In dät 19. Jierhunnert wäd Hälgelound fon Touristen äntdäkt. Ieuwenske ju Fiskeräi wuude dän Tourismus in dätsälge Jierhunnert loangsam gratter un wichtiger um Jäild mäd tou fertjoonjen. In ju britske Tied roate et Seegefechten ap e Naite fon dät Hälgelound twiske do Düütsken un Dänen, in 1849 mäd Skiepe fon ju Rieksflotte, in 1864 truch do Seestriedkräfte fon Pruusen un Aastriek. 1890 wuude Hälgelound truch dän Ferdraach twiske Düütsklound un Änglound uur do Kolonien un Hälgelound an Pruusen. Hälgelound wuude Deel fon dän Kring Süderdithmarschen in ju Provinz Släswiek-Holstein. Die Ferdraach kreech dän Noomen „Helgoland-Sansibar-Vertrag“. Die Ferdraach räägele do Gebietsansproaken fon dät Düütsken Riek un dät Fereenigde Köönichriek fon Grootbritannien un Irlound in dät kolonialiserten Afrikoa. Deertruch wuude Hälgelound Deel fon Pruusen.

Foar do Düütsken waas Hälgelound foarallen wichtich as hiere Seefäästenge un ju Noudsee. Ätter 1890 wuude Hälgelound deertruch n wichtich Stöänpunkt foar ju düütske Marine. In n Eersten Waareldkriech roate et 1914 dät eerste un in 1917 dät twäide Seegefecht. Dät Ailound wuude kuut ätter Kriechsbegin evakuiert un ju Befoulkenge kuude eerst 1918 wieruume. Uk in n Twäiden Waareldkriech hiede ju Seefäästenge Hälgelound ne militäriske Funktion. Ap dät Ailound wuude n U-Boot-Bunker baud, et roate Marineartillerie-Batterien, n Luftskutsbunker-Systeem un ap Düne moakeden do Düütsken n Flugplats. Ätter 1945 wüülden do Alliierden nit moor, dät do Düütsken dät Ailound wier bruuke kuuden as Stöänpunkt foar hiere Marine. 1945 moasten aal do Ailoundbewoonere dät Ailounde evakuierje. Do Militäranloagen wuuden 1947 fernichted mäd 6700 Tonen Munition. Ju Muugelkaid, dät ganse Ailound tou fernäilen, wuude fon do Alliierten akzeptiert.^[3] Bie ju Sprängenge wuude oaber nit dät ganse Ailound, man alleenich dät suudwäästelke Deel fon dät Buppelound un do Bunkeranloagen fernäild.

1950 bit Däälich

Dät Buppelound uum 1929/30.

Bit 1952 bleeuw Hälgelound uunbewoond un bloot bruukt as Äiwensteede wier britske Militäärflieger hiere Bomben ousmieten. Ju Befoulkenge lieuwede ap't düütske Fäästlound un bruukte in ju Kommunikatsjoon dät hälgelounder Fräisk un ju düütske Skriftsproake.^[4] Do hälgelounder fersoachten mäd ferskeedene politiske Initiativen, dät jo ätter hiere Ailound wieruume doarsten. Deerbie hieden u.u. do Fereende Natione fräiged, dän Paus, dät britske Unnerhuus un ju näie Buundesregierenge. Ap n 20. Dezember 1950 besätten do Heidelberger Studänte René Leudesdorff un Georg von Hatzfeld touhoope mäd Hubertus zu Löwenstein dät Ailound. Ap't Ailound wuuden ju düütske, europäiske un hälgelounder Flaagen deelsät. Ap n 3. Januoar 1951 hoalden do Briten do Ljuude fon't Ailound. Deerätter wuude in Januoar 1951 fon dän düütsken Buunsdäi ju Fräireekenge fon do Briten fräiged. Ap n 1. Meerte 1952 roaten do Briten dät Ailound tourääch. Sietdäm is dän 1. Meerte ap Hälgelound aan Fierdäi.

Noch in't Jier 1952 wuude een Kommisjoon apgjuchtet foar dän Wierapbau. Sietdäm äntwikkelde foarallen dän Tourismus sik gans stäärk ap't Ailound un wuude dän wichtichsten Weerskupsektor. 1962 wuude dät Ailound stoatelk Anerkoand as Nordseeheilbad.

Siet 1721 sunt do two Ailounde Düne un Hälgelound fon eenuur skeeden un in ju Skichte roate dät oafte Ploane uum do Ailounde wier mäd eenuur tou ferbienden. 2008 koom aan Ploan uum dissen Wonsk uumtousätten. 2011 wuude een Oustämmenge ap't Ailound heelden uur ju Ferbiendenge twiske do Ailounde. Fon do 1065 gultige Stämme weeren 583 (54,74 %) juun un 482 (45,26 %) foar ju Ferbiendenge.

Kultuur

Koarte fon Hälgelound, 1909.
Mäd Noomen ap Hälgeloundsk.

Sproake

Ap Hälgelound wäd Hälgeloundsk boald. Dät is een fon do njuugen noudfräiske Dialekte. Ap dät Ailound wäd ieuwenske dät Hälgeloundske Fräisk uk noch Platdüütsk un Hoochdüütsk boald. Ieuwenske Hoochdüütsk rakt et an ju Ailoundskoule uk aan bitje Unnergjucht in ju hälgelounder Sproake.

Feranstaltengen

Dät 'Friesen-Droapen' is ne moordeegige kulturelle Feranstaltenge, ju ap dät Ailound organisiert wäd fon ju Meente Hälgelound, die Fräiske Räid un dät Buundeslound Släswiek-Holstein. Ju Feranstaltenge wäd alle tjo Jiere heelden. Bie do Aktivitäten gungt dät toun Biespiel uur ju fräiske Musik, Spil of Medien. Do Biedreege kuume uut dät ganse fräiske Woongebiet.

Älk Jier wäd in Moai die Hälgelound-Marathon organisiert. Fieuw Runden fon älk 8,4 Kilometer uur dät Buppe- un Unnerlound loope do Deelniemere.^[5] Ju Taal fon Deelniemere lait so uum do 200.

Sportfereene

Ap Hälgelound rakt et een Foutbalplats mäd Kunstsooden un uk een Loopboan mäd een Sproangkuule. Ju Foutbaloudeelenge VfL Fosite Helgoland is (juust as aal do Fereene uut dän Kring Pinnebierich) Meeglid in n Hamburger Fußball-Verband. Et rakt oaber neen Monskuppe do meespielje in een Liga. Die Gruund deerfoar sunt do hooge Kosten fon ju Uurfoart ätter't Fäästlound. Deeruume spielje do Monskuppe fon dän Fereen bloot fjuundskoppelke Wädstriede.

Religion

Säärke St. Nicolai ap Hälgelound.

Ealwien fon York skreeuw uum dät Jier 800 n eersten Ättergjucht uur dän Besäik fon n kristelken Missionoar Willibrord an dät Ailound, die dät Ailound ungefeer 100 Jiere toufoarne besoacht hiede. In disse Tied wuude dät Fäästlound fon Släswiek-Holstein noch nit fon kristelke Missionoare besoacht. Ealwien häd dät Lieuwend fon Willibrord apskreewen, uum him as hillige tou ruumjen. Dät is oaber nit duudelk, of dät Ailound fon Ealwien uk ächt Hälgelound is. In disse Begjucht wäd uk ieuwen uur ju Religion fon do Ailoundbewoonere un dän God Fosite fertäld, die uurs naargends ärwäänt wäd. Deer wäd uk ne Woaterwälle ap dät Ailound beskreeuwen, weer do Moanskene alleenich sunner tou baalen Woater ruutskäppe kuuden. Muugelk häd Ealwien dät uut ju antike Literatuur hoald. Buuten do skriftelke Wällen fon Ealwein rakt et neen uur Wällen uur ju Uurreligion fon dät Ailound, dät fermoudelk foar ju Missionoartied heedensk waas. Uum 1900 wuude die Hälgelounder God Fosite ap et Ailound as Personifikation fon dät Ailound bruukt, so as uk Germania foar Düütsklound bruukt wuuden is. Willibrord hiede neen Ärfoulch. Eerst uum 791 skuul ju eerste Kapelle truch dän fräisken Biskop Liudger baud weesen. Hie liet uk aal do heedenske Hillichdume, wäid an Fosite, stukken moakje. Ätter ju Reformation roate dät, bit tou dät Eende fon dät 19. Jierhunnert, bloot evangelisk-lutherske Bewoonere ap dät Ailound.

Apstuuns rakt et in ju evangelisk-lutherske Säärkmeenskup ungefeer 870 Moanskene, un do sunt deermäd ne Moorhaid ap dät Ailound. Ap n 29. November 1959 wuude ju evangeliske St.-Nicolai-Säärk, ju ätter dän Skutspatroon fon do Seefoarders un Koopljuude, Nikolaus fon Myra, naamd is, inwäid. In ju roomsk-kathoolske Säärkmeenskup fon Hälgelound rakt et ungefeer 140 Moanskene. Siet ju Inwäienge ap n 27. Juni 1971 häd Hälgelound mäd ju St.-Michaels-Säärk ne kathoolske Säärk ap ju Steede fon ju fröiere Kapelle. Ju Säärke wuude ätter dän Ärtsängel Michael naamd.