Aastfoan

Die Aastfoan (dt. Ostermoor), uk Bäärselder Foan, lait aastelk ju Seelter Äi mäd Swonnebierich un gans Seelterlound ap ju eene un ju Söiste mäd Bäärsel un Harkebrääch ap ju uur Siede in wät däälich die Loundkring Kloppenbuurich is. Die hooge Foan fon fröier is däälich bit ap eenige Räste oudrain. Hier fiende sik däälich do Täärpe Kamperfeen un Elisabethfeen. Truch die Aastfoan bie Skäddel un Seedelsbierich gungt siet 1958 ju Ouljelaitenge fon ju NWO fon Wilhelmshoawen ätter dät Ruhrgebied.

Uursättenge in Tonk fon [1]

Äntstoundenge

Die Aastfoan is ätter ju lääste Iestied in n Tiedruum fon 10.000 bit 12.000 Jiere äntsteen. Dät honnelde sik uum n klassisk, halloosjeglääsfoarmich apwölbeden, alleene truch Deelsleeke spieseden (ombrotrophen), neerstofäärmen (oligotrophen) un suuren Kusten-Hooch- blw. Rienfoan, mäd n Stikstofgehalt, beleeken ap Koolenstof (NC - Wäid), < 3 Prozent un n pH-Wäid fon 2,8 bit 3,4. Ju natüürelke Eedbildjende Vegetation bestuud uut Eedmoase, Wulgäärse un Heedekruudgewoakse. Dissen Hoochfoan, die der in Oard fon n ful sainen Swom aan buppe dät Gruundwoaterniveau lääsende oainen Foanwoaterspeegel apwiesde, stuude as alle Hoochfoane nit mäd dät Gruundwoater in Ferbiendenge un beloangede an do hoochste Steeden ne Tjukte fon 10,30 Meter.

Ärsluutenge fon dän Aastfoan

Ju Ärsluutenge fon do Hooge Foane fäng oun ätter dän 30-jierigen Kriech, as do Holtfoorroate knapper wuuden un in dät min bebuskede Noudwääste fon dät Lound weegen ju woaksende Befoulkenge moor Fjuurenge nöödich wuude. Die stiegende Befoulkengsdruk waas somäd Uurseeke fon ju grootflächige Ouwoaterenge un ju Ärsluutenge fon do hooge Foane. Do hooge Foane wuuden eerste bloot fon do Raante uut ougreeuwen. Ne loundwirtschaftelke Ärsluutenge binne dän Foan kuude infoulge fon dän hoogen Fuchtegaidgehalt soloange nit truchfierd wäide bit effektive Äntwoaterengsferfoaren tou Ferföigenge stuuden.

Foanbroundkultuur

Me kon do fjauer Soarten fon Foankultivierenge in hiere Uutwirkengen noch goud in Elisabethfeen wierkanne:

Bouketenkultuur of Foanbroundkultuur an dän Raant fon dän fröiere Aastfoan

Foar dän Baubegin fon dän Hunte-Oamse-Kanoal un ju dan foulgjende Kolonisation fon dän Aastfoan wuude die Foan fon do Buuren uut do uumelääsende Täärpe toun Deel truch Eedgreeuwen of truch Foanbroundkultuur oudrain. Ätter uurflächlike Ouwoaterenge truch litje Sloote un lichte Beoarbaidenge wuude dät foarsäine Gestrich in de Foarjier in Bround stikt. Ju Ääske mjuksede dän Foan. So kuude hier anspruchsloose Boukete däie. Do so äntsteene Flächen (Spaale) wieren smäl un uunwirtschaftelk. Do sunt deelwiese däälich noch ap Koarten tou sjoon.

Holloundske Feenkultuur in dät Noudwääste, man in Seelterlound bloot an do Raante (Idoafeen, Elisabethfeen)

Eedmutte

Ju toueerst in Hollound mäd grooten Ärfoulch anwoande Feenkultuur aaskede ne stäärke Woaterousenkenge. Tou dissen Swäk wuude 1855 mäd dän Bau fon dän Hunte-Oamse-Kanoal (leeter deelwiese uumbenaamd in Elisabethfeenkanoal) ounfangd. Die Kanoal geen midde truch dän groote Foan, uum n uumfangrieken Eedoubau truch do Siedler muugelk tou moakjen. Ju schematiske Parzellenapdeelenge is däälich noch beesiedich fon dän Elisabethfeenkanoal goud tou ärkannen. Dät statte un druugede Eed wuude mäd Eedmutten in naibie lääsende Stääde transportierd un deer ferkooped.

Düütske Hoochfoankultuur in dät Suudaaste (Reekenfäild)

Ju Düütske Hoochfoankultuur löösde ju Foanbround- un Feenkultuur ou, betinged truch ju Äntwikkelenge fon dän Mineroalmjuks truch den Chemiker Justus von Liebig. Deer die Foan, as buppe beschrieuwen, stäärk suur reagierde, wuude ju buppere Eedloage fon 20 cm Tjukte bit ap pH 4,0 apkalked. Do failjende Neerstoffe wuuden in Foarm fon Mineroalmjuks toufierd.

Weendeplouch

Soundmiskkultuur in dän middelste Deel fon dän Aastfoan

Ätter dän twäiden Waareldkriech genöigede ju Ärdraachsfäiegaid fon Gruunde, do der truch ju düütske Hoochfoankultuur eepensleeten wuuden wieren, nit moor do stiegene Ansprüche. Ju do äntwikkelde Soundmiskkultuur betjoonde sik ne domoals moderne Technik, wierbie dät Eed un die mineraliske Gruund mäd Hälpe fon Damp- un Weendeplouge fermisked wuuden. Dit fierde besunners in dän middelste Deel fon dän Aastfoan tou ne Boudemstruktuur, ju der ne ferbeeterde Woaterfierenge un djappere Bewuttelenge fon do Kultuurplonten muugelk moakede.

Foulgen fon ju Kultivierenge fon dän Aastfoan

Ju Londskup fon dän fröiere Aastfoan wuude truch do Iengriepe fon dän Moanske radikoal ferannerd. Wülst ju Bouketenkultuur un ju Düütske Hoochfoankultuur truch ju deelwiese Äntwoaterenge bloot toun Uutdruugjen un uurflächliche Mineralisierenge fon ju Boudemuurfläche fierden, wuude truch ju Holloundske Feenkultuur fluks ju Substanz fon dän Natuurruum fon dän hooge Foan wächhoald. Ju Soundmiskkultuur fierde wäil nit toun Substanzferljus, man truch dät djoope Uumplöigjen mäd Angriep fon do Woater truchläitende Soundloagen is an dän Foan älke Gruundloage äntleeken. Somäd sunt in älke Fal in dän Raantberäk noch Flächen deer, do sik in dän Sin fon dän Natuurschuts renaturierje lieten. Ju Uurlondskup is uunäntkuumboar ferlädden.

Eedferoarbaidjende Bedrieuwe

In dän Seelterlounder Aastfoan wäd neen Eed moor oubaud. Do eedferoarbaidjende Bedrieuwe, do deer fröier in dän Aastfoan wieren, sünt der aal nit moor. Dät wieren:

Eedfabriek Borggräfe/Meyer in Seedelsbierich. Do fierden dät Eed uut dät Seedelsbieriger Aastfoon mäd dän Foansuch gans ju Koloniesträite deel ätter ju Mulfabriek in dät Täärp ieuwenske ju Iersenboansträkke Ait - Ocholt.
Treibtorf in Skäddelerdom. Ju Fabriek waas buppe an dän Skäddelerdom uur Siede fon ju Skeedsträite twiske Seelterlound un ju Meente Ait. Do fierden dät Eed uut dän Skäddeler Aastfoan mäd dän Foansuch gans dän loange Skäddelerdom deel ätter dän Boanhof fon Skäddel. As dät deer Elevatore roate kuud man dät gans wied heere, wan dät Eed in ju loose Waggone fäl.
Eedfabriek Lüpke an ju Elisabethfeentjer Sträite in Roomelse. Do feroarbaideden dät Eed uut dän Roomelser Deel fon dän Aastfoan.
Däälich is deer aleenich ju Eedfabriek Stadtsholte in dän Foan fon Swonnebierich. Dät heert al tou ju Meente Ait. Do feroarbeidje dät Eed uut dän Swonnebieriger Foan ap uur Siede fon ju Skeedsträite twiske Seelterlound un Ait. Ju Fabriek is deer noch nit so loange.

Literatuur

Eva Blawert: Marsch, Moor, Geest in Ostfriesland. Das Moor, Bd.2, Aurich 1987
Friedrich Brüne: Die niedesächsischen Moor und ihre landwirtschaftliche Nutzung, Veröffentlichungen Reihe A1 Band 38, Niedersächsisches Amt für Landesplanung und Statistik 1952
Gustav Schünemann: Elisabethfehn, Rhauderfehn 1992
Sarah Weßmann:Veränderung der Landschaft durch Moorkultivierung und ihre Auswirkungen auf die Siedlungs- und Wirtschaftsstruktur am Beispiel Elisabethfehn, Selbstverlag, Cloppenburg 2001
Werner Kaemling:Atlas zur Geschichte Niedersachsens, Gerd J. Holtzmeyer Verlag, Braunschweig 1987, ISBN 3-923722-44-3

Sjuch uk

Ferbiendengen

Seelter Foonkieker (Foankieker = Moorgucker)

Loundskuppe un Woater in un uum Seelterlound
Loundskuppe Aastfoan \| Wäästfoan \| Maiglöckchenwoold \| Hollebierich \| Loanghoarster Iesk \| Seelter-Äi-Paad \| Klaasterbusk \| Woolde in Seelterlound \| Swonnebiergerfoan Woater Hollener See \| Maiglöckchensee \| Idasee \| Stickisee \| Seelter Äi mäd Seelter-Äi-Paad \| Kustenkanoal \| Elisabethfeenkanoal \| Uutändjer Kanoal \| Leda \| Jümme