Wülm I. (Düütsk Riek)

Wülm I. (Düütsk: Wilhelm I., * 22. Meerte 1797 as Wilhelm Friedrich Ludwig von Preußen in Berlin; † 9. Meerte 1888 juust deer) uut dät Huus Hohenzollern waas sänt 1858 die Regent un sänt 1861 Köönich fon Prüüsen, fon 1867 oun hiede hie dät Buundespräsidium fon dän Nouddüütske Buund un leeter, fon 1871 oun waas hie Düütsken Kaiser.

Skilleroatsje fon Wülm I.

In 1829 hilkede hie ap Bedrieuwen fon sin Foar ju Prinsässine Augusta von Sachsen-Weimar-Eisenach. Ju Ächte skäl nit glukkelk weesen hääbe, man do bee kreegen two Bäidene: Friedrich Wilhelm Nikolaus Karl von Preußen (1831–1888) (in 1888 foar 99 Deege Kaiser as Freerk III.) un Prinzessin Luise Marie Elisabeth von Preußen (1838–1923)

Foarlieuwend

Krounenge foar'n Prüüsken Köönich

Wülm koom as twäiden Suun fon dän domoalige prüüske Krounprins un leetere Köönich Freerk Wülm III. un sien Wieuwmoanske Luise von Mecklenburg-Strelitz tou Waareld. As hie njuugen waas, wuude hie fon sin Foar tou'n Leutnant benaamd, man hie wuude in düt Oaler nit as Bäidenssuldoat iensät. As hie trättien waas, stoorf sien Määme.

Dät eerste Moal stuude hie mäd nit gans soogentien Jiere ap n 27. Februoar 1814 ap n Slachtfäild, dät waas ju Slacht bie Bar-sur-Aube in do Befräiengskriege, wierfoar hie dät Iersene Kjuus in twäide Klasse kreech.

Fon deer oun waas hie noch wäkke Moale oun militäriske Uutnuursättengen bedeeliged. Toun Biespil hiede hie ne nit gans läige Positsjoon bie ju Deelslooenge fon ju Düütske Revolutsjoon 1848/1849, wierfoar hie fon Max Dortu dän zyniske Öökelnoome Kartätschenprinz kreech.

Daach liberoalisierde hie n bitje, as hie ätter dän Dood fon sin Bruur Freerk Wülm IV. in 1861 Köönich fon Prüüsen wuude.

In 1866 wuude Prüüsen uum ferskeedene Meenengen tou dän Stoatus fon Slääswiek-Holsten un n Ferdraachsbreek ap Wonsk fon Aastriek uut dän Düütske Buund uutsleeten. Ätters briek die Düütske Kriech twiske Aastriek un Prüüsen uut, die in dät sälge Jier noch mäd ne Uurwinnenge fon Prüüsen un sien Ferbuundede eendede. Die Düütske Buund unner Aastriekiske Foarheerskup loosede sik ap, Prüüsen ferplichtede sik in do Augustferdraage tou ju Gruundenge fon dän Nouddüütske Buund. Die wuude in 1867 konstituierd, ju Prüüske Kroune, also Wülm I., kreech ätter ju Ferfoatenge dät Buundespräsidium.

In dän Düütsk-Frantsööske Kriech 1870/1871 uurnoom Wülm dän Bupperbefeel uur aal do Troppen, do in Frankriek ienfällen. Sälwen kommandierde hie in ju Slacht bie Gravelotte un in ju Slacht bie Sedan, juust so fierde hie fon Oktober 1870 bit 1871 fon Versailles uut nominell do militäriske Operatsjoonen un do politiske Ferhonnelengen uur ju Gruundenge fon dät Düütske Kaiserriek. Otto von Bismarck spielde hier in Weerhaid oaber ju wichtigere Rulle, wilst sik Wülm I. sälwen bloot stuur deerfon uurtjuuge liet, Prüüsen in'n Düütsken Nasjonoalstoat apgungen tou läiten.

Kaiser-Amt

Ju Uutroupenge fon dän Kaiser ap ne Skilleroatsje fon Anton von Werner

Noch wilst dän Düütsk-Frantsööske Kriech fon 1870 tou 1871 tou waas hie also nit so ienfersteen, uk noch Kaiser tou wäiden, man hie wuude dät daach. As dät kloor waas, dät er dät daach wäide skuul, waas bit toulääst nit kloor, of hie nu as "Deutscher Kaiser" uutruupen wäide skuul, so as Otto von Bismarck dät toachte, of as "Kaiser von Deutschland", so as hie dät wüül. Bismark sien Formulierenge kloang moor ätter Ounsjoon, sien oaine moor ätter Moacht. Aan Dai foar ju Uutruupenge truu'ede hie noch mäd Amtsferticht. Uumdät me sik nit eenigje kuude, ruup die badiske Grootheertoach Freerk I. eenfach een Hooch ap "Kaiser Wilhelm" uut. Deermäd waas die Kaiser nit so goud toufree, man hie noom dät Amt oun. Ätter düssen Stried ferdruuch hie sik uk wier mäd Bismarck, die as Riekskansler fon 1871 bit 1890 tou dät Skiksoal fon dät junge Kaiserriek meebestimde un foar masse kundige Ljuude as wichtiger goolt un noch jält, as aal do Kaisere in ju Tied. Uk Wilhelm I. roate Seeken fon sik as "Bismarck ist wichtiger" un "Es ist nicht leicht, unter einem solchen Kanzler Kaiser zu sein." Wülm I. waas oaber uk n populären Kaiser, uumdät hie sien Amt iedenst noom. Do lääste ferstoundelke Woude, do hie foar sin Dood in 1888 kweeden hääbe skäl, sunt: "Ich habe keine Zeit müde zu sein".

Ätter sin Dood

Stoundbielde "Ich habe keine Zeit müde zu sein" fon Michel Lock

Freerk III., die läip kankerch inne Strot waas un al nit moor baale kuude, foulgede him ap dän Troon. Hie naamde sik uk as düütsken Kaiser "Freerk III." ätter ju Tällenge fon do prüüske Köönige, aaldät er eerste ätter ju Tällenge fon do Kaisere fon't Hillige Roomske Riek Freerk IV. heete wüül, wier hie oaber ätter ne ferfoatengsgjuchtelke Beleerenge truch Bismarck ap fertichtede. Freerk III. stoorf oaber noch in't sälge Jier, ätters koom Wülm II. ap dän Troon. Dät Jier 1888 waas also n Träikaiserjier. Een Düütsk Sproakspil kwäd hier "der greise Kaiser, der weise Kaiser und der Reisekaiser".

Dän Kaiser Wülm I. wuuden uk Toankmoale sät, t.B. een Rieder-Stoundbielde an ju Düütske Timpe, een Loundtimpe bie ju Mundenge fon ju Mosel in dän Rhien, man dät rakt uk uurswäkke Toankmoale fon him, toun Biespiel een Stoundbielde mäd Ängel tou sien Stierwen fon Michel Lock. Uk in ju Befoulkenge hiede hie Ätter-Ruum, toun Biespil meent die Täkst "Wir wollen unsern alten Kaiser Wilhelm wieder haben..." ap ne bekoande Marsk-Melodie wäil him un nit Wülm II. Daach sätte sik dät nit truch, as Wülm II. sin Grootfoar Wülm I. as "Wilhelm der Große" beteekende.