Runen
Dät Runenskrift, of do Runen, sunt dät ooldst bekoande Skrift fon do germoanske Foulke fon Noud-Europa. Do Runen wuuden fon’t twäide Jierhunnert bit dät soogentiende Jierhunnert bruukt. Ju Runologie is Deel fon de germoanske Sproakwietenskup un deerbie wäiden Runen wietenskuppelk unnersoacht un beskreeuwen.
Do Runenriegen Beoarbaidje
Dät Futhark: Do ooldste Runen Beoarbaidje
Do eerste Runen uut dät twäide Jierhunnert wuuden fuunen in Jütlound, Släswiek-Holsteen un Sweden. Ja kuume aal uut’t twäide Deel fon’t twäide Jierhunnert. Et rakt uk Skriftteekene uut Noud-Europa, do gratter sunt, man weerfon me nit seeker kweede kon of dät Runen sunt.
Dät ‘Oolde Futhark’ hiede 24 Runenteekene. Ap’t Kylversteen uut Gotlound (Sweden) sunt foar dät eerste Moal aal do 24 Runenteekene fuunen. Dit Oolde Futhark wuude bit tou dät oachte Jierhunnert bruukt.
Dät Futhork: Do Anglofräiske Runen Beoarbaidje
Dät Anglo-Fräiske Futhorc (oafte uk Anglo-Saksisk naamd) bestuude in’t Begin uut 29 Teekene, leeter uut 33. Uum dät Jier 500 tou wuude et Runenalfabet äntwikkeld. Et rakt moor Theorien uur dit Runenalphabet. Muugelk is et in Fräislound äntwikkeld un do ätter Änglound wai broacht. Een uur Muugelkaid is dät do Runen fon Skandinavien uutwonnerd wieren ätter Ängelound, wier dät Futhorc annerd wuude, un deerwai ätter Fräislound wai broacht wuude.
Dät juungere Futhark Beoarbaidje
Uk in Skandinavien annere sik dät Futhark. Fon’t 7. bit tou et 8. Jierhunnert wuude et ap 16 Runenteekene redutsiert. Deerbie wuuden een poor Runen foar ferskeedene Luude bruukt: So wuude ju u-Rune foar do Luude u, y, o, ö und w. Uum daach do Luude in do Runen leese tou konnen, wuude dät punktierte Runenalfabet moaked. So äntstuude in’t hooge Middeloaler een punktierte Runenriege, weerbie älke latienske Boukstäf uk een Runeteeken häd.
In do uur germoanske Gebiete wieren do Runen aal in’t 7. Jierhunnert, deels in dät 11. Jierhunnert ferdreeuwen. In Skandinavien wuuden se noch loanger bruukt, muugelk uumdät do Moanskene ju foarkristelke Mythologie un Uurlaawerenge (so as ju Edda) as Deel fon hiere Traditsjoon behoolde wüülden. Disse Runen bleeuwen bit in’t 15. Jierhunnert in Skandinavien in Gebruuk.
Dalarna Runen Beoarbaidje
In ju sweedske Region Dalarna wuude in dät 16. Jierhunnert een Runenskrift moaked, wäkke een Moangelse waas fon latienske Bouksteeuwe un Runen. Disse Runen wuuden bit tou dä Begin fon’t 20. Jierhunnert bruukt. Do Dalarna Runen wuuden foarallen bruukt foar ju elfdoalske Toal.
Runen in Fräislound Beoarbaidje
Et rakt 21 Runen uut de fräiske Lounde. Do eerste sunt uut dät 5. Jierhunnert en do lääste fon’t 9. Jierhunnert, uut’t 6. un 7. Jierhunnert wuuden 12 Runen uurlaawerd. Bie do Anglofräiske Runen kon me nit licht kweede, dät do Fräisk of Ängelsk sunt. Daach rakt et moor Ienfloude fon’t latienske Skrift ap do ängelske as ap do fräiske Runen[1]. Ap ju Rune fon Westeremden B sunt besunnere Runen tou sjo, do silläärge nit ap uur Objekten fuunen sunt[2]
Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:
- ↑ Nijdam, J.A. Een raadselachtige Friese rune. Nieuw licht op de totstandkoming van het Anglo-Friese Futhork in 'Tijdschrift voor Scandinavistiek 17.2' (1996). Sieden 21-34.
- ↑ Johannes Beers: The corpus of Frisian runic inscriptions