Glaanbäist

Dät Glaanbäist (hoochdüütsk:Glanrind / Glanvieh, Paltsersken Dialekt: Glååvieh) is n regionaale Rasse fon't Bäist, ju in't ee'emaalige Hertsochduum Palts-Twobrääge tuchted wuuden is.

Geskichte

Uursproangelk skäl dät in dät Hertsochduum Palts-Twobrääge roode Bäiste raat hääbe. Roode Bäiste-Rassen raate dät in Suuddüütsklound aleer oafte, toun Deel rakt dät do uk bit däälich noch. Man do Palts-Twobräägiske Bäiste wieren nit goud tuchted, dät skäl ree'äl Bullen raat hääbe, do juust so littik wieren as een suugend Koolich. Dät kon ünnerskeedelke Uurseeken hääbe: Intucht, läipe Selektion af läipe Ärneerenge. Fon ju Politik uut fersoachte me fon't aachttienste Jierhundert oun, dät troch Ienfierenge fon fraamde Bäiste, deerünner dät Simmendoaler Fläkfäi, on dät Limpurger Bäist, tou behieuwjen. Faarallen Hertsoch Christian IV. fon Palts-Twobrääge, die grooten Ienfloud uk ap ju Geskichte fon Hoangste-Rassen hiede, geen juun dät Probleem oun.

Die Hertsoch heelt fräiske Bäiste on Simmendoaler Fläkfäi. Dät raate hie kostenloos af tou n gunstigen Pries an do Buuren ou. Faarallen dät Simmendoaler Fläkfäi hiede grooten Ienfloud ap do heemske roode Bäiste, wieruut dät Glaanbäist äntstuude. Touhoope mäd dät Glaanbäist äntstuude uum dän Tuunersbierich uk dät Tuunersbieriger Bäist. Do Tuunersbieriger Bäiste hieden oaber ieuwenske dät Simmendoaler Fläkfäi uk Bruunfäi ünner hiere Faaroolden, wieruut een swot Pigment resultierde, dät mongs uk noch fuul leeter aptried. Dät Tuunersbieriger Bäist skäl loodiger weesen hääbe on bruukboarder as Aarbaidsbäist, wilst dät lichtere Glanbäist in düsse Tied faarallen Molk reeke skuul. In dän Loop fon't aachttienste Jierhundert kreegen do bee Rassen gjucht goude Aainskuppe ountuchtet.

In do 1790er Jiere wude ju Palts frantsöösk besät on 1803 keem ju offiziell tou Frankriek. Do Frantsoosen bemäärkeden bolde dän Wäid fon dät Glaan- on dät Tuunersbieriger Bäist on suurgeden deerfaar, dät Glaanbäiste on Tuunersbieriger Bäiste ätter Frankriek wäi broacht wuden, uum ju Tucht fon eenige frantsööske Rassen tou ferbeeterjen. Tou ju glieke Tied wüül me fonsäärm uk dät Glaanbäist on dät Tuunersbieriger Bäist ferbeeterje. Deertou skuul dät in dät Département an n Tuunersbierich in älke Meente aan swaitser Bulle reeke on naan Bulle doarste kooped wäide, die nit in't faaren fon een Köärkommision (Besierksraat fon n Kanton touhoope mäd aan Slaachter on aan Buur) köärd wuden waas. Ju Kommision kuude dän Bulle uk leeter noch iensen köärje, on wan hie nit goud waas, slaachtje läite.

Ätter dän Wiener Kongräss wude ju Palts wier bayerisk, do frantsööske Köärkommisione raate dät also nit moor, man die Ferkoop fon Glaan- on Tuunersbieriger Bäiste ätter Frankriek wäi geen fääre. Ju Regierenge, ju dän Ferljus fon goude Tucht-Dierte ferhinderje wüül, ferlaangede een Stjuur faar dän Export fon Bäiste. Man die Fersäik holp heel on aal niks: Deeruum dät ju Stjuur faar aal do Bäiste gliek waas, koopeden do Hondelsmonljuude nu aaltied bloot do bääste Dierte, do se dan in Frankriek besünners juur wier ferkoopje kuudene, uum dän Ferljus troch dän Tol wier uuttouglieken. Nu bleeuwen in ju Palts faarallen noch minnerwäidige Dierte uurich. Köärd wuden se uk nit moor gjucht, deeruum wuden do Glaan- on Tuunersbieriger Bäiste wier läpper. Ju bayeriske Ferwaltenge sätte also wier näie Köärkommisionen ien, mongs mäd aan Fäidokter deerbie. Toumindest faar dän Besirk Kusel is een Ferbeeterenge fon ju Rasse uurlääwerd. In düssen Besirk raate dät faarallen roode, man an ju Lauter uk jeele Dierte.

Fon 1841 oun wuden do Ünnerfiendengen mäd do Köär-Kommissionen ätterfräiged, wierbie hääruut koom, dät do nit uunpaatäiisk nouch wierene. Deeruum raate ju Regierenge in't Jier 1846 näie Witte, wier toun Biespil oane stuude, dät doo Köärkommisionen älket Jier in n Januaar näi köärd wäide.

Nit fuul leeter wude dät Simmendoaler Bäist een gjuchte Betrouenge fon do heemske Glaan- on Tuunersbieriger Bäiste. In dän Besirk Kusel on an n Tuunersbierich wuden faar ju Förderenge fon do heemske Bäiste Tuchtstatione apgjucht, man do wuden nit gjucht beaachted, sodät jo 1862 wier aplöösd wuden.

Noch aaltied wuden goude Dierte ätter Frankriek wäi ferkooped. Me tuchtede, faarallen bie do Tuunersbierigere, Shorthorn-Bäiste ien, uum dän Wäid fon ju Rasse tou ärhoolden. Dät holp oaber nit fuul, do mäd Shorthorn-Bäiste fermiskede Glaan- on Tuunersbieriger Bäiste broachten minner Molk on wieren fon hieren Körperbau uk nit moor so goud. So heerde me dät wier ap on begon maasttieds wier, Simmendoaler Fläkfäi ientoukjuusjen. Dät Gewicht fon ju Rasse wude litjer - wäil deeruum, dät do Dierte, do troch düsse Ienkjuusenge nu moor Fodder bruukten, wät do Buuren nit wisden.

1873 gruundeden sik twäin groote Tuchtbesirke, aan faar't Glaan- on aan faar dät Tuunersbieriger Bäist. Do wüülen do bee Rassen rien on mäd Wäid ärhoolde on maakeden Mäitnoomen ou, ätter do dan bee Rassen tuchted wuden. Deeruum dät faar bee Rassen do sälge Mäitnoomen oumaaked wuden, wuden sik do bee Rassen troch äänelke Selektion aaltied äänelker, bit 1898 do bee Rassen ünner dän Noome "Glaan-Tuunersbieriger Fäi" touhoopelaid wuuden.

Tou Begin fon dät twintichste Jierhunnert waas dät Glaan-Tuunersbieriger Fäi jeel, ju Snuute on do Sliemhäide wieren ljaacht bit bruunelk on do ljaachte Houdene hieden dunkere Spitsen. Al 1906 wude begonnen, Frankenfäi ientoukjuusjen, owwol dät eegentelk nit so toacht waas. Troch do Uutwierkengen fon n eersten Waareldkriech, wier maaste Tuchtere ünner't Ruur koomen on do touhuusblieuwene moor Aarbaid hiedene as Bäistetucht, also nit moor köärd wude, wude die Wäid fon do Bäiste wier minner. In do trüütiger Jiere fon't twintichste Jierhunnert wude ieuwenske dän "Verband Rheinischer Glanviehgenossenschaften", leeter uumbenaamd in "Verband Rheinischer Glanviehzüchter uk aan grooten Täkferband, die "Reichsverband für die Zucht des Gelben Höhenrindes" gruunded, wier ieuwenske dät Glaan-Tuunersbieriger Bäist uk dät Frankenbäist, dät Lahnbäist on dät Limpurger Bäist oane wierene. In düsse Tiede wuden do Rassen uk ap on tou fermisked, kuuden hieren aainen Charakter oaber ärhoolde. Fon dän "Verband Rheinischer Glanviehzüchter" wude in do füüftiger Jiere oumaaked, dät dät "Roode Deenske Molkfäi" ienkjuused wäide skäl. Deertroch wude die oolde jeele Typ in Gefoor broacht: Do maaste Glaan-Bäiste fon n näien Typ wieren apgruund fon do Ienkjuusengen nu rood on broachten moor Molk.

In do säkstiger Jiere heerde ju Tuchtaarbaid troch dän Fereen ap.

Eerste in do tachentiger Jiere wude aan Aarbaidskring faar ju Ärhooldenge fon ju Rasse, nu wier ünner dän Noome "Glanrind", gruunded. Die Aarbaidskring kuude noch 74 jeele wieuwelke Glaanbäiste fiende, deerünner bloot oankelde wuddelk rienrassige. Dät raate neen Bullen moor, man fon aan besünners gouden Bulle mäd Noomen Hannibal waas noch fäärsen Sperma deer. So raate dät wier Koolwere. Uum ju Intucht tou ferminnerjen, wude wier Frankenfäi ienkjuused, wierbie uk sukke Dierte nuumen wuden sunt, do uk Glaan-Bäiste ünner hiere Faaroolden hieden (Glaanbäiste wieren je uk in allere Tieden in't Frankenfäi ienkjuused wuden).

Do Glaanbäiste hääbe däälich stäärke Ienfloude fon uur Rassen. So rakt dät moor Dierte mäd ünner füüftich as mäd uur füüftich Prozent Glaanbloudandeel. Troch selektive Tucht wäd oaber ju oolde Genetik fon't Glaanbäist fääre ärheelden.

Dät rakt däälich eenige hunnert Glaanbäiste.

Wällen

Hans Hinrich Sambraus: Gefährdete Nutztierrassen ISBN 978-3-8001-6414-1